نشانه های ظهور از جذاب ترین و پر طرفدارترین بخش های معارف مهدوی است. اختصاص بخش عمده ای از روایات مهدویت به این موضوع، بهترین گواه بر این مسئله است. این جذابیت از سویی باعث افزایش اقبال عمومی به این مسئله و در نتیجه اصل اندیشه مهدویت می شود، اما از سوی دیگر، افزون بر ایجاد زمینه مناسب برای ورود خرافات، طمع شیادان را برای جعل و تحریف روایات دو چندان می کند. از این رو، نظربه فقدان پژوهش های مستند در این زمینه، شایسته است با انجام تحقیقات مبتنی بر اصول و قواعد فهم حدیث و با جداسازی احادیث صحیح از ضعیف و مطالب مستند از غیر مستند، علاوه بر پالایش معارف مهدویت از خرافات، زمینه های سوء استفاده از این موضوع از میان برداشته شود. بر این اساس، در این نوشتار کوشیده خواهد شد تا ابعاد مختلف حادثه قیام یمانی که از نشانه های مهم ظهور امام مهدی(عج) است، به صورت مستند بررسی شود.

 
پیامبر اکرم(ص) و تکریم اهل یمن از دیرباز،پیامبر اکرم(ص) و پیشوایان دینی،یمن و اهل آن را تکریم می نموده اند.

از پیامبر اکرم(ص) در این خصوص چنین روایت شده است:

مَن أحَبّ أهل الیَمَن فَقَد أحَبَّنی وَ مَن أبغَضَ أهلَ الیَمَن فَقَد أبغَضَنی؛1

کسی که اهل یمن را دوست بدارد، مرا دوست داشته و کسی که با اهل یمن دشمنی ورزد، با من دشمنی ورزیده است.

و نیز فرموده اند:

رجالُ أهلَ الیَمَن ألایمانُ یمانیُّ وَ الحِکمَة یَمانیّة ؛2

مردمان یمن با فضیلت ترند. ایمان و حکمت یمنی است.

آنان یمن را از آن روی تکریم و تعظیم می نمودند که مهد پرورش انسان های وارسته و پارسایی چون اویس قرنی بوده است، هم چنان که در آخرالزمان اهل یمن علیه پلشتی ها و تباهی ها بپا خواهند خاست و در راه اقامه دین الهی و گسترش معنویت، مجاهدت خواهند کرد. رسول گرامی اسلام، به هنگام اعزام معاذ بن جبل به یمن به وی فرمودند:

بَعَثتُک إلی قَومٍ رَقیقَةٌ قلوبُهم یُقتِلونَ عَلی الحقّ مَرّتین ؛3

تو را به سوی مردمی فرستادم که قلب هایشان رقیق است و برسرحق دو بار جنگ می کنند.

جابر بن عبدالله انصاری، در روایت دیگری از پیامبر اکرم(ص) چنین روایت می کند :

گروهی از سرزمین یمن بر پیامبر(ص) وارد شدند، آن حضرت فرمود:

قومٌ رقیقَة قلوبُهم راسخٌ ایمانُهم و منهُم المَنصُور یخرُجُ فی سَبعین الفاً ینصُرُ خلَفی و خَلفَ وَصیّی؛4

مردم سرزمین یمن قلب هایی رقیق و ایمان هایی استوار دارند. منصور که با هفتاد نفر قیام می کند و جانشین من و جانشین وصی مرا یاری می دهد، از آنهاست.

از آنجا که چنین حادثه ای برای پیشوایان گذشته رخ نداده، منظور پیامبر گرامی اسلام(ص) از جانشین وصی ایشان کسی جز امام مهدی(عج) نخواهد بود. بر این اساس اهل یمن در آخرالزمان، زمینه سازان ظهور و یاری کنندگان آخرین وصی پیامبر اسلام(ص) خواهند بود. رهبری نهضتِ زمینه سازان یمن، بر عهدۀ شخصی است که روایات از او با نام «یمانی» یا «قحطانی» یاد کرده اند.

یمانی در آینه روایات و تاریخ اصل ظهور مردی از سرزمین یمن در آخرالزمان، مسلّم است و روایات متعددی نیز برآن دلالت می کنند که برخی از آنها معتبرند. این روایات،از پیامبراکرم(ص) امام علی (ع) ، امام باقر(ع) ، امام صادق(ع) و امام رضا (ع) و نیز تعدادی از صحابه، هم چون عمار یاسر نقل شده است؛ مثلاً امام صادق (ع) در روایت صحیحه ای در پاسخ به این سؤال که فرج شیعیان شما چه زمانی خواهد بود، فرمودند:

... و ظهر الشّامی وَ أقبَل الیمانیُّ و تَحَرّک الحَسَنیّ خرَج صاحِبُ هذا الامر مِنَ المدینَةِ الی مَکّة؛5

... هنگامی که شامی ظاهر شود و یمانی آشکار گردد و حسنی جنبش خود را آغاز کند، صاحب این امر از مدینه به سمت مکه برود.

از نخستین کتاب های روایی که این روایات را ذکر کرده اند، می توان به مختصر اثبات الرجعۀ از فضل بن شاذان، کافی، الغیبة نعمانی، کمال الدین و تمام النعمة، الغیبة و امالی شیخ طوسی، و در منابع اهل سنت به صحیح بخاری، صحیح مسلم و الفتن نعیم بن حماد اشاره کرد. بی گمان تعدد این روایات و قدیمی بودن منابع آن و نیز وجود احادیث معتبر در میان مجموعه این روایات، جای هیچ گونه تردیدی در اصل این مسئله باقی نخواهد گذاشت. این مسئله آن قدر مسلم بوده که در طول تاریخ، افراد مختلفی با عنوان قحطانی(یمانی) دست به قیام زده اند. مسعودی در این باره می نویسد:

از حوادث بزرگ عهد عبدالملک بن مروان، خلع او توسط عبد الرحمان بن اشعث بن قیس بن معدی کرب کندی در سال 81 بود. چون لشکریان عبد الرحمان زیاد شدند وبسیاری ازمردم عراق از رؤسای قبایل،قاریان و عابدان،به او پیوستند،عبدالملک را خلع کرد و مردم نیز عبدالملک را خلع کردند. این واقعه نزدیک اصطخر فارس به وقوع پیوست. وی پس از خلع عبدالملک خود را «ناصرالمؤمنین» نامید و مدعی شد که همان قحطانی است که اهل یمن در انتظار اویند: همو که زمام داری را به اهل یمن باز می گرداند.6 فخر رازی علاوه بر ابن اشعث، از یزید بن ملهب نیز به عنوان کسی که مدعی قحطانی موعود است، یاد می کند.7 ابن خلدون نیز در ضمن حوادث مربوط به قرن چهارم هجری می نویسد:

آن گاه که المظفر(بن محمد بن عبد الله بن عامر) مُرد، برادرش عبدالرحمان جانشین او(وزیرهشام بن الحکم،المؤید بالله) شد و ملقّب به «الناصر لدین الله» گردید. وی راه پدر و برادرش را پیش گرفت و مانند آن دو، خلیفۀ وقت،هشام را از تصرف در امور منع می کرد و با او مستبدانه رفتار می نمود و او را در فرمان روایی دخالت نمی داد.سپس از هشام خواست که وی را ولی عهد خود معرفی کند...، و هشام نیز چنین نوشت:... امیرالمؤمنین بر آن شد تا ولی عهدش قحطانی باشد؛همو که عبدالله بن عمر بن العاص و ابو هریره درباره اش از پیامبر(ص) چنین نقل کرده اند:

 لا تقومُ الساعَة حتّی یخرُج رَجُلٌ من قحطانَ یسوقُ النّاس بعصاه؛8

قیامت برپا نمی شود تا این که مردی از قحطان که مردم را با عصایش رهبری می کند، خروج نماید.9 ابن خلدون در جایی دیگر ضمن بیان حوادث مربوط قرن هفتم می نویسد:

عبد الرحیم بن عبدالرحمان بن الفرس که از طبقه علمای اندلس بود، روزی در مجلس منصور حاضر شد. سخنی تند بر زبان راند و پس از آن مجلس خارج شد و مدتی مخفیانه زندگی کرد. پس از مرگ منصور، در منطقه «کزوله» ظاهر شد و ادعای امامت کرد و مدعی شد که همان قحطانی است که پیامبر(ص) درباره اش فرمود: «قیامت برپا نمی شود تا این که مردی از قحطان(یمن) قیام کند و مردم را با عصایش رهبری نماید و زمین را هم چنان که پر از ظلم شده از عدل سرشار سازد» ناصر بن منصور سپاهی را به سوی او روانه کرد. عبدالرحیم در نبرد پس از شکست، کشته شد و سرش به مراکش فرستاده و در آن جا به دار آویخته شد.10

شخصیت دیگری که در زمان ما با ادعای یمانی بودن پیروانی یافت، شخصی به نام سیدمحمود حسنی است که رسانه ها درباره وی، بدین صورت گزارش داده اند:

تعدادی از افراد عراقی در نماز جمعۀ گذشته شهرهای تهران، قم، قزوین و همدان در حالی که لباس های سیاه بر تن و چفیه های سبز بر سر داشتند، مدعی ظهور سید حسن یمانی که به گفته آنان نایب امام زمان(عج) می باشد، بودند، توسط مأموران دست گیر شدند. این افراد در میان نمازگزاران با صدای بلند و لهجه عربی فریاد زدند: ای مؤمنین! سید یمانی ظهور کرده به یاری ما بشتابید.

سید یمانی مورد ادعای این افراد احتمالاً شخصی به نام سیدمحمود حسنی سرخی(ساکن عراق) است که خود را نایب امام زمان(عج) معرفی کرده و هوادارانی نیز داشنه است. این شخص چندی قبل یک امریکایی را در شهر کربلا کشت و سپس ناپدید شد که پس از آن هوادارانش ادعا کرده اند که او در غیبت به سر می برد.11

آخرین شخصیتی که اورا مدعی یمانی دانسته اند، سید حسین بدرالدین الحوثی است. وی از سال 1993 تا 1997 نماینده مجلس یمن بود و ریاست گروه جوانان مؤمن را بر عهده داشت و در سال 1997 از یک گروه اسلامی به نام «الحق» جدا شد.

الحوثی سال گذشته با اعتراض به حمایت دولت یمن از امریکا علیه آن وارد جنگ شد و دولت یمن که برای دست گیری یا کشتن وی (54) هزار دلار جایزه تعیین کرده بود، پس از مدت ها درگیری او را به همراه عده ای از یارانش در غاری در منطقه کوهستانی مران، نزدیک منطقه مرزی با عربستان، به قتل رساندند.12 مشروح این جریان را دکتر عصام العماد، رئیس مجلس اعلای شیعیان یمن این گونه شرح داده است:

سیدحسین الحوثی طبق عادت همیشگی، شب های جمعه همراه حدود هفتاد تن از شاگردانش به دامنه کوه ها پناه می برد و با خواندن دعای کمیل با خدای خویش راز و نیاز می کرد که نظامیان یمن با محاصره نود روزه وی و هفتاد تن از یارانش او را به شهادت رساندند.

حکومت یمن ابتدا برای جلوگیری از افزایش محبوبیت روزافزون الحوثی، مدعی شد که وی ادعای نبوت کرده است. ولی این راه کار نتوانست مردم را فریب دهد. آن گاه گفتند وی ادعای امامت کرده اما این ترفند هم کارآیی نداشت. سپس تلاش کردند تا با کمک رسانه های دولتی این گونه شایعه کنند که وی ادعای یمانیت کرده است، ولی این هم نتوانست در علاقه شیعیان یمن به وی خللی ایجاد کند.

در برخی از احادیث معصومین علیهم السلام آمده است: شخصی که در آستانه ظهور امام مهدی (عج) از یمن قیام می کند و مردم را به سوی هدایت یافته ترین مذاهب فرا می خواند، حسن یا حسین نام دارد. حکومت یمن با استناد به این احادیث، ادفا کرده بود که سیدحسین الحوثی همان یمانی موعود است، زیرا نامش حسین و مذهبش شیعه دوازده امامی است. در حالی که خود وی هیچ کاه ادعایی نکرده بود.13

با توجه به ویژکی هایی که در ادامه برای یمانی واقعی بر خواهیم شمرد، در بطلان دعاوی مدعیان یاد شده نمی توان تردید کرد، اما اصل طرح این ادعا در تاریخ و پذیرش آن نزد عده فراوانی از مسلمین، ریشه دار بودن اعتقاد به قیام مردی از یمن در آخرالزمان را نشان می دهد. این ارتکاز ذهنی مسلمین، تنها از کلمات پیامبر(ص) سر چشمه می گیرد، هم چنان که از وجود مدعیان دروغین مهدویت و روی آوردن بسیاری از افراد جامعه اسلامی به آنان، به اصالت اندیشه مهدویت می توان پی برد.

دلایل متعددی به موضوع یمانی و کندوکاو درباره ابعاد مختلف این شخصیت و زوایای زندگی و جنبش او اهمیت بخشیده است، از جمله:

1. تعداد زیادی از روایات در میان مجموعه احادیث علائم الظهور، فقط حدود پنج پدیده را به شکل مستقل، نشانه های ظهور بر شمرده اند. بعضی از این پنج نشانه، در اندکی از روایات جای خود را به نشانه های دیگری می دهند، اما معمولاً در اصل پنج شماری آن نشانه ها، تغییری ایجاد نمی شود. تأکید پیشوایان معصومعلیهم السلام بر این علائم که در برخی روایات از آنها با عنوان علائم حتمی تعبیر شده و جداسازی آنها از سایر نشانه های ظهور، دلیل بر اهمیت این نشانه هاست که توجه ویژه ای را می طلبد. یمانی یکی از این نشانه هاست که معمولاً در زمرۀ پنج علامت یاد شده، به شمار می رود. امام صادق(ع) در این باره فرموده اند:

خَمسُ قبلَ قیام القائم (عج) الیَمانیّ وَ السُّفیانیّ. وَ المُنادی مِن السَّماء و خَسفٌ بِالبیداء وَ قتلُ النّفس الزّکیّة؛14

پیش از قیام قائم (عج) پنج نشانه رخ خواهد داد: یمانی، سفیانی، ندای آسمانی، فرو رفتن[سپاه سفیانی] در سرزمین بیداء و کشته شدن نفس زکیه.

2.    هم چنان که خواهد آمد، قیام یمانی، فضیلت محور و اصلاح گر است و روایات، بر کمک به او تأکید کرده اند. بی گمان جانبداری از این حرکت ارزشی و تقویت آن، زمانی امکان پذیر خواهد بود که این شخصیت و جزئیات مربوط به جنبش او تا حد ممکن شناسایی شود.

3.    وجود ویژکی های مثبت در شخصیت یمانی و تکریم و تجلیلی که در کلمات پیشوایان دین از او شده، می تواند انگیزه ای برای وسوسه شیادان و فرصت طلبانی باشد که برای جلب عواطف و احساسات مذهبی مردم، از آن استفاده کنند. لذا، این احتمال همواره وجود داشته است که افرادی خود را یمانی معرفی کنند و از این رهگذر، عواطف، احساسات و امکانات مردم را به سوی خود جلب کنند و چه بسا با این عنوان تا تشکیل حکومت نیز پیش بروند. از این رو، بجاست تا در حد ممکن جزئیات این حادثه بر اساس اصول علمی شناسایی شود تا بتوان در مقام تعیین مصداق، مدعیان دروغین را از یمانی واقعی شناسایی کرد، دست کم این معیار برای تشخیص مدعیان دروغین کفایت می کند،و همین مقدار، اهمیت کندوکاو پیرامون این موضوع را به خوبی می نماید.

4.    از دیگر ثمرات این بحث اثبات آن است که امامان معصومعلیهم السلام قیام های اصلاح طلبانه ای را در عصر غیبت تأیید کرده اند. هم چنان که خواهد آمد، پیشوایان معصوم علیهم السلام از یمانی و جنبش او جانبداری کرده اند. بنابراین، می توان گفت که از نظر معصومان علیهم السلام در عصر غیبت، جنبش های نظامی تأیید شده نیز وجود دارند. بنابراین، دیدگاه معروفی که حرکت های اصلاحی را در عصر غیبت محکوم به شکست و بر خلاف میل و ارادۀ پیشوایان دینی می داند، پذیرفتنی نیست، و در صورت وجود روایاتی که این اندیشه را تأیید می کنند، باید آنها را به صورتی که با روایات یمانی جمع پذیر باشد، تأویل کرد.
حتمی یا غیر حتمی بودن جنبش یمانی

 یکی از تقسیمات معروف نشانه های ظهور که ریشه در روایات دارد، تقسیم علائم به حتمی و غیر حتمی است. نشانه های حتمی، حتماً پیش از ظهور تحقق می یابند،اما در نشانه های غیر حتمی احتمال عدم تحقق نیز وجود دارد. آیا جنبش یمانی نیز از نشانه های حتمی ظهور است، یا غیر حتمی؟ در میان مجموعه احادیثی که نشانه های ظهور را به حتمی و غیر حتمی تقسیم کرده اند،در دو روایت به حتمی بودن قیام یمانی تصریح شده است. شیخ نعمانی روایت اول را به سند خود و در کتاب الغیبة، از امام صادق(ع) چنین نقل کرده است:

النّداءُ منَ المَحتوم و السّفیانیّ منَ المَحتوم و الیَمانیّ منَ المَحتوم وَ قتلُ النَّفس الزَّکیَّة مِنَ المَحتوم وَ کفّ یَطلَعُ مِنَ السَّماء منَ المَحتوم؛15

ندای آسمانی از نشانه های حتمی است و سفیانی و یمانی و کشته شدن نفس زکیه و کف دستی که از افق آسمان نمایان می شود نیز از نشانه های حتمی هستند.

در نسخۀ کتاب الغیبة نعمانی که مرحوم غفاری آن را تصحیح کرده، روایت به شکل فوق آمده، اما در کتابهای بحارالانوار16 و اثبات الهداة17 که این روایت را از الغیبة نعمانی روایت کرده اند، جمله «الیَمانِیّ مِنَ المَحتوم» وجود ندارد. بر این اساس، روایت یاد شده علاوه بر ضعف سند از مشکل اختلاف نسخ نیز رنج می برد، و از این رو، نمی توان بر مبنای آن قاطعانه قضاوت کرد.

حدیث دوم را که شیخ صدوق در کتاب کمال الدین و تمام النعمة به سند خود از عمر بن حنظله و او از امام صادق(ع) نقل کرده، چنین است:

قَبلَ قیام القائم خمسُ عَلاماتٍ مَحتوماتٍ ألیَمانیّ و السّفیانِیّ و الصَّیحَة و قَتلُ النّفس الزّکیّة و الخسفُ بالبَیداء؛18

پیش از قیام قائم (عج) پنج علامت حتمی وجود خواهد داشت: یمانی، سفیانی، صیحه آسمانی، کشته شدن نفس زکیه و فرورفتن در سرزمین بیداء.

علاوه بر شیخ صدوق، شیخ کلینی در کافی19 و شیخ نعمانی در الغیبة20 نیز همین روایت را به اسناد خود از عمر بن حنظله از امام صادق(ع) روایت کرده اند، اما در این دو کتاب واژۀ «محتومات» وجود ندارد.

به احتمال بسیار، از آنجا که همگی سه روایت یاد شده را از عمر بن حنظله از امام صادق (ع) نقل کرده اند، نمی توان آن را بیش از یک حدیث دانست. از میان این سه نقل، روایت نعمانی سند معتبری ندارد، اما روایت کافی معتبر است، هم چنان که به نظر می رسد، نقل شیخ صدوق نیز از نظر سندی اطمینان پذیر است. بنابراین، در برابر ما یک روایت با دو نقل متفاوت وجود دارد: در یک نقل «خمس علامات قبل قیام قائم» است و در نقل دیگر «قَبل قِیام القائِم خمسُ عَلاماتٍ مَحتوماتٍ».

در پاسخ به این سؤال که کدام یک از آنها بر دیگری ترجیح دارد، باید گفت:

الف) سند روایت کافی از سند روایت کمال الدین معتبرتر است، زیرا در سند کمال الدین، حسین بن حسن بن ابان وجود دارد که این شخصیت در کتاب های رجالی  قدما توثیق نشده است، اما علامه وی را توثیق کرده است.21

مرحوم آیت الله خویی نیز بر اساس وقوع در اسناد کامل الزیارات ایشان را توثیق کرده،22 لیکن از مبنای خود عدول نموده اند.23 تردید در وثاقت شخصیت یاد شده، باعث می شود که روایت کتاب کافی از روایت کتاب کمال الدین، دست کم معتبرتر باشد.

ب) بر فرض که اعتبار سند این دو روایت به یک اندازه باشد، باز هم روایت کتاب کافی ترجیح دارد، زیرا مطلب مورد نظر از موارد دوران امر بین زیاده و نقیصه است و بر اساس بنای عقلا در این گونه موارد، اصل عدم زیاده،بر اصل عدم نقیصه مقدم است. آیت الله خویی در این باره می فرماید:

[هنگامی که یک حدیث به دو صورت روایت شده باشد، به گونه ای که یک روایت مشتمل بر زیاده و دیگری فاقد آن زیاده باشد] بنای عقلا بر عمل به زیاده است، چون گاهی انسان یک یا دو کلمه را فراموش می کند، اما این که از روی فراموشی یک یا دو کلمه را به روایت اضافه کند، بسیار بعید است.24

اما علی رغم بنای عقلا بر تقدیم اصل عدم زیاده بر اصل عدم نقیصه، به نظر می رسد موضوع مورد بحث ما از مصادیق قاعدۀ یاد شده نباشد، چون با نگاهی گذرا به روایات علائم الظهور به سادگی می توان دریافت که در بسیاری از این روایات تعدادی از علائم، محتوم خوانده شده اند. برای نمونه امام صادق(ع) در این باره فرموده اند:

مِنَ الأمر مَحتومٌ وَ مِنهُ ما لیسَ بِمَحتومٍ وَ مِنَ المَحتومِ خروجُ السّفیانِیّ فی رَجَبٍ؛25

برخی از امور حتمی و برخی غیر حتمی اند و یکی از امور حتمی خروج سفیانی در ماه رجب است.

مسئله تقسیم نشانه های ظهور به حتمی و غیر حتمی، آن قدر مسلم بوده است که گاهی اصحاب ائمهعلیهم السلام از حتمی یا غیر حتمی بودن برخی از نشانه ها سؤال می کردند. این سؤالات نشان دهنده مسام بودن اصل تقسیم نشانه ها به
حتمی و غیر حتمی است.

افزون بر این، از میان نشانه های ظهور معمولاً پنج علامت در کنار هم ذکر می شوند و گاهی این پنج علامت به حتمیت توصیف شده اند، مثلاً ابوحمزه ثمالی می گوید: از امام باقر(ع) سؤال کردم: آیا خروج سفیانی از حتمیات است؟ فرمودند:

نَعَم وَ النِّداءُ مِنَ المَحتوم وَ طُلوعُ الشّمس مِن مَغربها مَحتومٌ و اختِلافُ بَنی العَباس فی الدّولة مَحتومٌ وَ قتلُ النّفس الزّکیّة محتومٌ وَ خُرُوجُ القائم من آل محمدٍ(ص) مَحتومٌ؛26

بله و ندای آسمانی حتمی است، طلوع خورشید از مغرب حتمی است، اختلاف بنی عباس بر سر حکومت حتمی است، کشته شدن نفس زکیه حتمی است و خروج قائم آل محمد(ص) حتمی است.

از آن چه گذشت، روشن شد که توصیف بخشی از علائم ظهور به محتوم، در فرهنگ روایات متداول و شایع بوده و گاهی پنج نشانه به حتمیت توصیف می شده اند، و از آن جا که در روایت مورد بحث، پنج نشانه در کنار هم ذکر شده، و بسیاری از این علائم در جاهای دیگر به محتوم توصیف شده اند،27 بعید نیست که یکی از راویان این حدیث بر اساس مرتکزات ذهنی خود و از روی سهو، واژه محتوم را به روایت افزوده باشد. نظیر این مطلب را مرحوم نائینی در مورد حدیث «لا ضَرَرَ وَ لا ضِرارَ» بیان کرده اند. ایشان در این باره می گوید: روایتی که نزد شیعه و اهل سنت شهرت دارد، این کلام رسول گرامی اسلام(ص) است: «لا ضَرَرَ وَ لا ضِرارَ»، بدون افزودن کلمه «فی الاسلام» یا «علی المؤمن»، زیرا در مقام تعارض میان زیاده و نقیصه، بنای اهل حدیث و درایه بر تقدیم اصل عدم زیاده بر اصل عدم نقیصه است، یعنی حکم بر این که آن زیاده در واقع وجود داشته و از روایت دیگری که آن زیاده را ندارد، ساقط شده است، و بسیار بعید می نماید که راوی از پیش خود چیزی را بر حدیث اضافه کند،اما سقوط کلمه ای از حدیث خیلی بعید نیست. لذا بر اساس اصل عدم غفلت، حجیت هر دو اصل، منافاتی ندارد، اما در این بحث خصوصیتی وجود دارد که به دلیل آن، منشأ تقدیم اصل عدم زیاده بر اصل عدم نقیصه همان چیزی باشد که توضیح داده شده،(غفلت یکی از راویان و اضافه کردن چیزی بر حدیث بعیدتر است از این که راوی دیگری غفلت کند و چیزی را فراموش نماید). این مطلب مخصوص زیاده هایی است که از ذهن دور است، نه معانی و واژه ای مأنوس و متداول. بر این اساس، کلمه «فی الاسلام» یا «علی المؤمن» از مصادیق قاعده ای نیست که نزد اهل حدیث و درایه مسلم است(تقدیم اصل عدم زیاده بر اصل عدم نقیصه).

اما واژ اول(فی الاسلام): اگر نقل به معنا در احادیث مربوط به احکام شرعی، نه خطبه ها و دعاها، جایز باشد این امکان وجود دارد که راوی هنگامی که قضیه ای را از پیامبر اسلام(ص) نقل می کند واژه فی الاسلام را به آن بیفزاید،زیرا نفی ضرر از آن جا که از مجعولات شرعی است راوی گمان می کند که پیامبر اکرم(ص) آن را در اسلام نفی کرده اند؛ خصوصاً با توجه به این که این واژه در غالب احکام آن حضرت وجود دارد: مانند: لا رُهبانِیَّة فی الإسلام، لا صَرُورَة فی الإسلام، لا أخصاءَ فِی الإسلام و امثال آن. پس راوی از پیش خود نفی ضرر را با نفی صرورة قیاس کرده است... .»28

از کلمات مرحوم نائینی چنین بر می آید که تقدیم اصل عدم زیاده در مواردی است که این زیاده، شایع و متداول نباشد. به نظر می رسد که در فضای روایات علائم الظهور، واژۀ محتوم از واژه های شایع و مأنوس بوده، و از این رو، قاعدۀ تقدیم اصل عدم زیاده بر اصل عدم نقیصه در آن جاری نیست.

ج) کتاب کافی نسبت به تمام کتاب های حدیثی و از جمله کمال الدین ضابط تر است.29 از این رو، روایت کافی بر روایت کمال الدین ترجیح دارد.

خلاصه، بر اساس این قراین سه گانه، روایت کتاب کافی که واژه محتومات در آن نیامده بر روایت کمال الدین ترجیح دارد و از این رو حتمی بودن جنبش یمانی، اثبات پذیر نیست.
نام یمانی

در مورد نام واقعی یمانی حدیثی از پیشوایان معصوم علیهم السلام به دست ما نرسیده است. عدم تصریح به نام این شخصیت می تواند به دلیل حفاظت از جان او و در امان ماندن او از سوء قصدهای احتمالی باشد تا این شخصیت بزرگ بتواند در زمان مقرر، رسالت مقدس خود را به انجام رساند. اما در کلمات غیر معصومان و در منابع اهل سنّت اشاره هایی به نام این شخصیت شده است، از جمله:

علامه مجلسی از کتاب مشارق الانوار برسی از کعب بن حارث از سطیح کاهن چنین روایت می کند:

... ثمَّ یَخرُجُ مِن صَنعاء الیَمَن أبیَضُ کالقطن اسمُهُ حسینُ اَو حَسَنُ فَیُذهَبُ بخُروجِهِ غمرُ الفِتن فهُناکَ یَظهَرُ مبارَکاً زکیّاً و هادیاً مهدیّاً؛30

... سپس از صنعای یمن مردی سفید، بسان پنبه به نام حسین یا حسن قیام می کند و با قیام او سختی فتنه ها پایان می یابد. در این هنگام شخصیت مبارک و پاک و هدایت کننده و هدایت شده ظهور می کند.

ابن حجر در شرح حدیث:«لاتقوم الساعة حتی یخرج رجل من قحطان»31 از پیامبر(ص) می نویسد:

نام این شخصیت را پیدا نکردم، لیکن قرطبی احتمال داده است که نام وی جهجاه باشد، زیرا مسلم پس از نقل روایت فوق با سند دیگری از ابو هریره از پیامبر(ص) چنین نقل کرده است:«لا تَذهَبُ الایّامُ و اللیالیّ حَتی یَملُکَ رَجُلٌ یُقالُ له جَهجاه؛ روزها و شب ها به پایان نمی رسند تا مردی که به او جهجاه گویند به حکومت رسد.»32

ابن حجر در جای دیگر در مورد نام قحطانی(یمانی) می نویسد:

در کتاب التیجان ابن هشام مطالبی یافتم که نشان می دهد نام و سیرۀ قحطانی و زمان قیام او مشخص بوده است. ابن هشام می نویسد: عمران بن عامر، کاهن و پادشاهی بزرگ بود که عمری طولانی داشت. وی هنگام مرگ به برادرش عمر بن عامر، معروف به مزیقیا گفت: خداوند دو غضب و دو رحمت برای اهل یمن دارد: غضب اول: ویران شدن سد مآرب و در نتیجه خراب شدن شهرها بود، غضب دوم: تصرف یمن توسط حبشه. اما رحمت اول: مبعوث شدن پیامبری از تهامه با نام محمد است که به رحمت مبعوث می شود و بر مشرکان پیروز می گردد، رحمت دوم: زمانی است که خانه خدا ویران شود. در آن حال خداوند مردی را که به او شعیب بن صالح گفته می شود بر می انگیزد و ویران کنندگان را از آن جا بیرون کرده و نابود می نماید، تا این که در دنیا جز در سرزمین یمن ایمانی یافت نشود.33

مسعودی نیز پس از این که سر بر تافتن عبدالرحمان بن محمد بن اشعث را از فرمان عبدالملک مروان نقل می کند، می گوید:

او خود را ناصرالمؤمنین نام نهاد و مدعی شد که همان قحطانی است که اهل یمن در انتظارش هستند. اوست که زمام داری را به اهل یمن باز می گرداند. وقتی به او گفته شد که نام قحطانی بر سه حرف است، در پاسخ گفت: نام من عبد است و «الرحمان» جزو اسم من نیست.34

آن چه گذشت، تنها برای آشنایی با دیدگاه دانش مندان و محدثان در مورد نام یمانی بود، اما از نظر ضوابط علمی نمی توان به مطالب یاد شده اعتماد کرد، زیرا از معصوم صادر نشده و از اسناد متقنی بر خوردار نیستند. بنابراین، در مورد نام یمانی نمی توان اظهار نظر قاطعانه ای کرد.

حال سؤال اساسی این است که اگر در روایات نام این شخصیت نیامده، با چه واژه هایی به او اشاره شده و دربارۀ او سخن گفته شده است؟ در پاسخ باید گفت، واژه هایی که برای اشاره به این شخصیت به کار رفته اند، عبارت اند از:

1. یمانی: در اکثر قریب به اتفاق روایات ائمه(علیهم السلام) این واژه به کار رفته است، مثلاً وقتی از امام باقر(ع) سؤال شد که قائم شما چه زمانی ظهور خواهد کرد، فرمودند:

إذا تشبّه الرجالُ بانّساء ... و خرُوجُ السّفیانیّ مِنَ الشّام وَ الیَمانیّ مِنَ الیَمَن وَخَسفُ بالبیداء...؛35

هنگامی که مردان شبیه زنان شوند ... و سفیانی از شام و یمانی از یمن قیام کند و فرورفتن در سرزمین بیداء رخ دهد... .

2.منصور الیمانی و منصور: از امام باقر(ع) چنین نقل شده است:

إذا ظهَرَ السّفیانیّ علی الابقع و المنصور الیَمانیّ،خَرَجَ الترکُ و الرومُ فظهر علیهم السفیانیّ؛36

چون سفیانی بر ابقع و منصور یمانی پیروز شود، ترک و روم قیام می کنند و سفیانی بر آنها نیز پیروز می شود.

در حدیث دیگری فرموده اند:

... ثم یسیر الیهم منصورُ الیمانیّ من صنعاءَ بجنوده؛37

... سپس منصور یمانی همراه سپاهیانش از سوی صنعا به سوی آنها رهسپار می شود.

در روایتی از خروج مردی از یمن که یاری دهندۀ جانشین پیامبر است، با عنوان منصور یاد می شود. پیامبر اکرم(ص) در این روایت در وصف اهل یمن فرموده اند:

قوم رقیقة قلوبُهم راسخٌ ایمانُهم و منهم المنصورُ یخرُجُ فی سبعین الفاً ینصُرُ خلفی و خلف وصیّی؛38

مردم سرزمین یمن قلب هایی رقیق و ایمان هایی استوار دارند. منصور که با هفتاد هزار نفر قیام می کند و جانشین من و جانشین وصی مرا یاری می دهد، از آنهاست.

عبدالله بن عمر بن عاص نیز خطاب به اهل یمن چنین گفته است:

ای اهل یمن! شما گمان میکنید منصور از شماست؟ سوگند به خدایی که جانم در دست اوست،چنین نیست، بلکه پدر او قریشی است... .39

به نظر می رسد منظور عبدالله از منصور همان مرد یمنی معروف (قحطانی) باشد که ابوهریره درباره اش از پیامبر(ص) چنین روایت کرده است:

لا تقوم الساعة حتی یخرُجَ رجلٌ من قحطانَ؛40

قیامت بر پا نمی شود تا این که مردی از یمن قیام کند.

هم چنان که خواهد آمد،قحطانی تعبیر دیگری از یمانی است. واژه منصور نیز به همین شخصیت اشاره دارد.

البته نمی توان ادعا کرد که واژۀ منصور در تمامی روایات به یمانی اشاره دارد، اما این مطلب حداقل در بخشی از روایات پذیرفتنی است و آن چه در این میان معیار قضاوت است، قراین داخلی و خارجی روایات است.

3.الخلیفة الیمانی: از ارطاة چنین نقل شده است:

علی یدی ذلک الخلیفه الیمانی الذی تفتحُ القسطنطنیة و رومیَة علی یده سخرج الدجالُ و فی زمانه یَنزلُ عیسی بنُ مریمعلیه السلام؛41

در زمان آن پیشوای یمانی که استانبول و روم به دست او فتح می شود، دجال ظهور می کند و عیسی بن مریم علیه السلام از آسمان نزول می نماید .

واژۀ یاد شده در کلمات پیشوایان دینی به کار نرفته است.

4. قحطانی: به جز واژۀ «یمانی» و «منصور الیمانی» و «الخلیفه الیمانی» که به مردی از اهل یمن تصریح دارند، به احتمال قوی واژه «قحطانی» که در روایات متعددی خصوصاً در منابع اهل سنت آمده نیز به همین شخصیت اشاره دارد، زیرا قحطانی تعبیر دیگری از یمانی است.

ابن منظور می نویسد: «قحطان پدر اهل یمن است و منسوب به آن طبق قیاس قحطانی است.»42

طریحی نیز می نویسد:«یعرب بن قحطان اولین کسی است که به عربی سخن گفت و او پدر تمام یمنی هاست.»43

ابن حجر نیز در این باره می نویسد: «نسب تیره های مختلف یمن از حمیر، کنده، همدان و دیگران به قحطان منتهی می شود.»44

علاوه بر آن چه گذشت، از روایات متعددی نیز مطلب یاد شده اثبات می شود. برای نمونه، در روایتی قحطان و یمن در کنار هم ذکر شده و شخصیت مورد نظر به هر دو نسبت داده شده است: ابن حماد به سند خود از کعب چنین روایت می کند:
یکون بعد المهدی خلیفة من اهل الیمن من قحطانَ اخو المهدیّ فی دینه یَعمَل بعمله و هو الذی یفتح مدینة الروم؛45

بعد از مهدی حکم رانی از اهل یمن از قحطان خواهد بود که در دین داری شبیه مهدی خواهد بود و مانند او رفتار خواهد کرد. او همان کسی است که روم را فتح خواهد کرد.

مناوی از بسطامی چنین نقل می کند:

«قبل از نزول عیسی(ع) مردی که به او اصهب گفته می شود در منطقه جزیره خروج می کند و مردی از شام به نام جرهم بر او می شورد. پس از آن مردی از یمن به نام قحطانی خروج می کند. در همین زمان به ناگاه سفیانی از غوطۀ دمشق قیام می کند. نام او معاویة بن عنبسه است... . اولین کسی که با او مقابله می کند، قحطانی است ولی او شکست می خورد.»46

باز از کعب چنین روایت شده است:

«اولین کسی که خروج می کند و مناطق مختلف را به تصرف در می آورد، اصهب است. او از منطقۀ جزیره قیام خود را آغاز می کند. پس از او جرهمی از شام و قحطانی از یمن خروج می کنند. در حالی که این سه نفر با ستم در صدد تسلط بر مواضع خود هستند، سفیانی از دمشق قیام می کند.»47

روایات یاد شده از معصوم صادر نشده اند و در جزئیات مسئله با آن چه بعد اثبات خواهد شد تفاوت دارند، لیکن این مسئله را ثابت می کنند که بر اساس برداشت محدثان و راویان، قحطانی همان یمانی است، چون خصوصیات یمانی هم چون قیام از یمن، هم زمانی با سفیانی، جنگ و درگیری با سفیانی و برخورداری از شخصیتی مثبت که در روایات اهل بیت علیهم السلام از خصوصیات یمانی شمرده شده، در این روایات به قحطانی نسبت داده شده است. بنابراین، به نظر می رسد در ترسیم ابعاد مختلف جنبش یمانی می توان از روایت قحطانی نیز بهره جست. این برداشت را برخی از علمای معاصر نیز تأیید کرده اند.48

علی رغم دیدگاه برخی از دانش مندان معاصر و نیز قراینی که بر اتحاد قحطانی و یمانی دلالت می کردند، در میان مجموعه سخنان پیشوایان دینی یک حدیث نیز وجود دارد که بر تفاوت شخصیت یمانی و قحطانی دلالت می کند. روایت یاد شده بدین قرار است:

امام صادق(ع) فرمودند:

اولٌ مَن یخرُجُ منهم رجلٌ یقال له اصهَبُ بن قیس... ثم یخرج الجرهمیّ من الشام و یخرج القحطانیّ من بلاد الیمن و لکل واحد من هؤلاء شوکة عظیمة فی ولایتهم و یَغلِبُ علی اهلها الظلمَ و الفتنة منهم فبیناهم کذلک یخرج علیهم... السفیانیّ من الوادی الیابس... و قد یکون خروجُه و خروجُ الیمانی من الیمن مع الرایات البیض فی یومٍ واحدٍ و شهرٍ واحدٍ و سَنَةٍ واحدةٍ. فاوّل من یقاتلُ السفیانیّ القحطانیّ فینهزمُ و یرجع الی ایمن و یقتله الیمانیّ... فینهَضُ الیمانیّ لدفع شرّه فینهزم السفیانیّ بعد محاربات عدیدةٍ و مقاتلاتٍ شدیدةٍ فیتبعُه الیمانیّ فتکثر الحروبُ و هزیمة السفیانیّ فیجده الیمانی فی نهر اللّوامع ابنه فی الاُساری فَیُقَطّعُهما إرباً إرباً ثم یعیش فی سلطنته فارغاً من الاعداء ثلاثینَ سَنَة ثم یُفَوّضُ المُلک بإبنه السعید و یأوی مکة و ینتظر ظهورَ قائمنا(عج) حتی یَتوفی فیَبقی ابنه بعد وفاة ابیه فی مُلکه و سلطانه قریباً من اربعین سَنة و هما یرجعان الی الدنیا بدعاء قائمنا علیه السلام. قال زراة: فسئلته عن مدة ملکِ السّفیانیّ قال (ع): تمُدّ عشرینَ سَنَة؛49

اولین فردی که خروج می کند، مردی است که به او اصهب بن قیس گفته می شود... سپس جرهمی از شام و قحطانی از مناطق یمن بپا می خیزند. هر یک از این سه در سرزمین های خود دارای شوکت و عظمت اند و به مردم سرزمین خود ظلم و ستم روا می دارند... پس از آن سفیانی از شوکت و عظمت اند و به مردم سرزمین خود ظلم و ستم روا می دارند... پس از آن سفیانی از سرزمین خشک خروج می کند... خروج او با خروج یمانی از یمن با پرچم های سفید در یک روز و یک ماه و یک سال خواهد بود. اول کسی که با سفیانی جنگ می کند، قحطانی خواهد بود، اما قحطانی شکست می خورد و به یمن می گریزد و به دست یمانی کشته می شود... پس یمانی برای دفع شرّ سفیانی قیام می کند و سفیانی پس از جنگ های فراوان و در گیری های شدید می گریزد. در نهایت که جنگ ها و گریختن سفیانی بسیار می شود، یمانی، او و پسرش را نزد رود «لو» در میان اسیران می یابد و آنها را قطعه قطعه میکند سپس یمانی فارغ از دشمنان، سی سال حکومت می کندو پس از آن، حکومت را به فرزندش سعید واگذار می نماید و در مکه سکنا می گزیند و منتظر ظهور قائم ما خواهد بود تا این که در آن جا رحلت می کند. حکومت فرزند او نیز نزدیک به چهل سال طول می کشد و آن دو به دعای قائممان(عج) به دنیا باز می گردند. زراه می گوید: از آن حضرت در مورد مدت حکومت سفیانی پرسیدم؛ فرمودند: حکومت او بیست سال طول می کشد.

روایت یاد شده تنها در کتاب مختصر اثبات الرجعة فضل بن شاذان وجود دارد. علاوه بر تردیدی که در انتساب کتاب مختصر اثبات الرجعۀ موجود به فضل بن شاذان وجود دارد، این روایت از نظر محتوایی، به دلیل تعارض با مجموعه های مختلفی از روایات، مناقشه پذیر است؛ از جمله:

1.    بر اساس روایت یاد شده، سفیانی حداقل هفتاد سال پیش از ظهور، به دست یمانی کشته می شود، در حالی که بر اساس روایات متعدد در زمان ظهور زنده است و یکی از دشمنان سر سخت امام مهدی(عج) است.50

2.    بر اساس روایت یاد شده حکومت سفیانی بیست سال طول می کشد، در حالی که طبق روایات متعددی که در میان آنها حدیث معتبر نیز وجود دارد، مدت حکومت او هشت یا نه ماه بیشتر به طول نمی انجامد.51

3.    بر اساس این روایت، قیام سفیانی حداقل نود سال پیش از ظهور خواهد بود، در حالی که بر اساس روایات متعدد، قیام سفیانی از نشانه های متصل به ظهور خواهد بود.52

به دلیل نکات یاد شده، روایت مورد نظر اطمینان پذیر نخواهد بود و به مضمون آن نمی توان اعتماد کرد. از این رو شواهدی که بر اتحاد یمانی و قحطانی دلالت می کردند، هم چنان پابر جا خواهند بود.

با توجه به آن چه گذشت، ما از این پس در ترسیم تصویر شخصیت یمانی و جنبش او، از روایاتی بهره خواهیم برد که در آنها واژه های «یمانی»،«المنصور الیمانی»،«الخلیفة الیمانی»،«قحطانی» و یا «منصور» به کار رفته باشد.
زمان قیام یمانی

تعیین زمان دقیق قیام یمانی نیز مانند زمان ظهور و سایر نشانه های آن برای ما میسور نیست، لیکن روایات متعددی به پیوستگی جنبش یمانی با قیام سفیانی دلالت دارند، از جمله:

امام صادق(ع) فرموده اند:

الیمانیّ و السفیانیّ کَفرَسَی رهان؛53

یمانی و سفیانی مانند دو اسب مسابقه اند.

این مطلب آن قدر مسلم بوده که امام صادق(ع) برای نفی قیام سفیانی در زمان خود بر عدم قیام یمانی استدلال فرموده اند. هنگامی که در محضر آن امام از خروج سفیانی سخن به میان آمده، فرمودند:

أنّی یخرج ذلک و لمّا یخرج کاسر عینیه بصنعاءَ؛54

کی و چگونه سفیانی قیام می کند، در حالی که کسی که چشم او را از کاسه در می آورد، هنوز از صنعا خروج نکرده است.

ابن حماد نیز از امام باقر(ع) چنین روایت کرده است:

اذا ظهر السفیانیّ علی الابقع و المنصور الیمانیّ خرج الترکُ و الرومُ فظهر علیهم السفیانیّ؛55

چون سفیانی بر ابقع و منصور یمانی پیروز شود، ترک و روم خروج می کنند و سفیانی بر آنها نیز غلبه می یابد.

در روایت دیگری فرموده اند:

ثم یسیرُ الیهم منصورُ الیمانیّ من صنعاءَ بجنوده... فیلتقی هو و الأخوص... فیکون بینهما قتالٌ شدیدٌ ثم یظهر الأخوصُ السفیانیّ علیه؛56

سپس منصور یمانی همراه با سپاهیانش از صنعا به سمت آنها ره سپار می شود... او با اخوص روبه رو می شود... میان آن دو جنگی سخت در می گیرد و سفیانی اخوص بر او غلبه می یابد.

از مجموع این روایات و روایاتی که خواهد آمد، به تلاقی جنبش یمانی و سفیانی حداقل در بخشی از زمان می توان مطمئن شد و از آن جا که بر اساس روایات متعدد و معتبر خروج سفیانی از علائم سال ظهور است، قیام یمانی نیز از نشانه های نزدیک به ظهور خواهد بود. از جمله روایات معتبری که بر پیوستگی قیام یمانی با ظهور- و در نتیجه پیوستگی قیام یمانی با ظهور- دلالت دارند، این روایت از امام باقر(ع) است:

... فینزلُ امیرُ جَیش السفیانیّ البیداءَ فیُنادی منادٍ من السماء «یا بیداء أبیدی القوم» فیسخفُ بهم... و القائمُ یومئذٍ بمکة قد أسند ظهره الی البیت الحرام مستجیرأ به فیُنادی یا ایها الناس...؛57

امیر سپاه سفیانی در منطقه بیداء فرود می آید، پس ندا دهنده ای از آسمان ندا میدهد: «ای بیداء این گروه را در خود فرو ببر»، پس آنها در زمین فرو می روند... قائم(عج) در آن روز در مکه حضور دارد و در حالی که به خانه کعبه پناهنده شده و به آن تکیه کرده ندا می دهد: ای مردم...

نکته یاد شده (پیوستگی قیام سفیانی با ظهور امام مهدی(عج)) را می توان از این روایت پیامبر اکرم(ص) نیز به دست آورد:

ما القحطانیّ بدون المهدیّ؛58

قحطانی بدون مهدی نخواهد بود.

در مجموعۀ روایاتِ نشانه های ظهور، سه روایت وجود دارد که علاوه بر دلالت بر تلاقی قیام یمانی با خروج سفیانی، آغاز این دو جنبش خراسانی را دقیقاً در یک سال و یک ماه و یک روز بیان کرده است. امام باقر(ع) در این خصوص فرموده اند:

... خروجُ السفیانیّ و الیمانیّ و الخراسانیّ فی سَنةٍ واحدةٍ فی شهرٍ واحدٍ فی یومٍ واحدٍ؛59

خروج سفیانی و یمانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز است.

از امام صادق(ع) نیز چنین روایت شده است:

و قد یکونُ خروجُه و خروجُ الیمانیّ من الیمن مع الرایات البیض فی یومٍ واحدٍ و شهرٍ واحدٍ و سنةٍ واحدةٍ؛60

خروج سفیانی و خروج یمانی با پرچم های سفید از یمن در یک روز و یک ماه و یک سال خواهد بود.

آن حضرت در روایت دیگری فرموده اند:

خروجُ الثلاثةِ الخراسانیّ و السفیانیّ و الیمانیّ فی سَنَةٍ واحدةٍ فی شهرٍ واحدٍ فی یومٍ واحدٍ؛61

خروج سه نفری خراسانی، سفیانی و یمانی در یک سال و یک ماه و یک روز است.

به وثاقت تمامی راویان این سه حدیث، در کتاب های رجالی تصریح شده است، تنها در حدیث اول حسن بن علی بن ابی حمزه وجود دارد که عموماً او به دلیل این که از سران واقفه بوده، تضعیف می کنند. حدیث دوم از کتاب مختصر اثبات الرجعه منسوب به فضل بن شاذان است. روایت سوم را شیخ طوسی در کتاب الغیبه بدون واسطه از فضل بن شاذان روایت می کند. به احتمال قوی منبعی که در اختیار شیخ طوسی بوده و این روایت را از آن نقل کرده کتاب اثبات الرجعة فضل بن شاذان است. هم چنان که این روایت با همین سند در مختصر اثبات الرجعة نیز وجود دارد.از سوی دیگر، شیخ طوسی در فهرست خود پس از اشاره به حدود سی کتاب از مصنفات فضل بن شاذان- که یکی از آنها اثبات الرجعة است- و تذکر این نکته که وی کتاب های دیگری نیز دارد که اسم آنها معلوم نیست، برای خود دو طریق به روایات و کتاب های فضل بن شاذان نقل می کند که یکی از آنها طریق صحیحی است. شیخ طوسی پس از ذکر مصنفات فضل بن شاذان می نویسد:«ابو عبدالله مفید[شیخ مفید] از محمد بن علی بن حسین بن بابویه [شیخ صدوق] از محمد بن حسن62 از احمد بن ادریس63 از علی بن محمد بن قتیبه64 از فضل بن شاذان،65 از روایات و کتاب های فضل بن شاذان به من خبر داد.»66

افراد یاد شده که در طریق شیخ طوسی به کتاب های فضل بن شاذان قرار دارند، همگی ثقه و مورد اطمینان هستند. بر این اساس، روایت سوم از نظر سندی معتبر و اعتمادپذیر خواهد بود.

به هر تقدیر، از مجموعۀ روایات یاد شده تلاقی قیام یمانی و سفیانی و هم چنین هم زمانی دقیق آغاز حرکت یمانی و سفیانی و خراسانی نیز اثبات می پذیرد. در این صورت قیام یمانی در ماه رجب آغاز خواهد شد،زیرا امام صادق(ع) در حدیث معتبری فرموده اند:

إنّ امرَ السفیانیّ من الأمر المحتوم و خروجُه فی رجبٍ؛67

حرکت سفیانی از نشانه های حتمی است و در ماه رجب روی خواهد داد.

البته محمد بن مسلم بدون این که کلام خود را به معصوم(ع) نسبت دهد، چنین گفته است:

یخرج قبلَ السفیانیّ مصریّ و یمانیّ؛68

پیش از سفیانی مصری و یمانی خروج می کنند.

در این روایت قیام یمانی پیش از قیام سفیانی دانسته شده است و این مطلب با آن چه پیش تر آمد، در تعارض است.

صرف نظر از این که این کلام از معصوم صادر نشده و قابلیت تعارض با روایات پیشین را ندارد، برای حل تعارض ظاهری این روایت با روایاتی که قیام سفیانی و یمانی را هم زمان می دانستند، راه حل های مختلفی می توان ارائه داد، از جمله:

1.    یمانی مذکور در روایت محمد بن مسلم غیر از یمانی معروف است، زیرا در تمام روایات از شخصیت مورد نظر با عنوان «الیمانی» یاد شده، اما در این روایت از یمانی، به صورت نکره، یاد شده است. بنابراین، چه بسا پیش از قیام سفیانی یک شخصیت یمنی خروج کند، اما جنبش یمانی معروف هم زمان با جنبش سفیانی باشد.

2.    قیام یمانی و سفیانی در یک سال و یک ماه و یک روز، کنایه از شدت پیوستگی این دو رخداد است و این امر منافاتی با وجود فاصله اندک میان آن دو ندارد. قرینه ای که نکته فوق را تأیید می کند، جمله ای است که در ذیل حدیث امام باقر(ع) آمده است. آن حضرت پس از بیان این که قیام یمانی و سفیانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز است،فرموده اند:

نظامٌ کنظام الخرز یتبع بعضه بعضا؛69

با نظام و ترتیبی هم چون نظام یک رشته که به بند کشیده شده و هر یک از پی دیگری.

تصریح به این مطلب که این حوارث چون رشته ای منظم، پی در پی رخ خواهند داد، نشان از آن دارد که میان این سه حادثه فاصله ای هر چند اندک وجود دارد.

از دیگر حوادثی که با قیام یمانی تلاقی دارد، جنبش خراسانی است. علاوه بر دو روایت سابق که بر هم زمانی قیام یمانی و خراسانی و سفیانی دلالت می کردند، از امام علی(ع) نیز چنین روایت شده است:

... إذا أقبلت خیلُ الیمانیّ و الخراسانیّ یستبقان کانّهما فرَسَی رهانٍ؛70

... در این هنگام سپاه یمانی و خراسانی که هم چون دو اسب مسابقه بر یک دیگر پیشی می گیرند، نمایان می شوند.

اگر چه روایت اخیر مرفوعه است، اما یکی از دو روایت پیشین معتبر بود. بر این اساس، هم زمانی قیام یمانی و خراسانی نیز اثبات می پذیرد. تلاقی قیام خراسانی و یمانی خود قرینۀ دیگری بر قرب زمانی جنبش یمانی و ظهور امام مهدی(عج) است، چون در روایت معتبری تلاقی قیام خراسانی و ظهور امام مهدی(عج) گزارش شده است. در روایت معتبری امام باقر(ع) پس از اشاره به قتل و غارت کوفیان توسط سپاه سفیانی فرموده اند:

فبیناهم کذلک اذ أقبلت رایاتٌ من قِبَل خراسان؛71

در حالی که سپاه سفیانی مشغول تاراج کوفه است، به ناگاه پرچم هایی از سوی خراسان روی می آورند.

آن حضرت در ادامه از فرورفتن سپاه سفیانی در سرزمین بیداء و ظهور امام مهدی(عج) در مکه مکرمه در همان روز گزارش داده اند. بنابراین، به تصریح این روایت، قیام خراسانی از حوادث متصل به ظهور است و با اثبات پیوستگی قیام یمانی با جنبش خراسانی می توان پیوستگی قیام یمانی با ظهور امام مهدی(عج) را نتیجه گرفت. در پایان تذکر این نکته مناسب است که روایات اهل سنت در مورد زمان قیام قحطانی (یمانی) به شدت با یک دیگر اختلاف دارند.

دسته ای از این روایات قیام قحطانی را پس از حیات امام مهدی(عج) دانسته اند، مثلاً از پیامبر اکرم(ص) چنین روایت کرده اند:

القحطانیّ بعد المهدیّ و الذی بَعَثنی بالحق ما هو دونه؛72

قحطانی پس از مهدی(عج) است. سوگند به خدایی که مرا به حق بر انگیخت مقام او کمتر از مهدی(عج) نیست.

دسته ای دیگر قیام قحطانی را پیش از ظهور امام مهدی(عج) دانسته اند.

از ارطاة در این باره چنین نقل شده است:

بلغنی أنّ المهدیّ یعیش اربعین عاماً... ثم یخرج رجلٌ من قحطانَ... ثم یموت... ثم یخرجُ رجلٌ من اهل بیت النبیّ(ص) مهدیّ حُسنُ السیرة یَفتح مدینة قیصرَ و هو اخرُ امیرٍ من امةِ محمدٍ(ص) ثم یخرج فی زمانه الدجال و ینزلُ فی زمانه عیسی بنُ مریم؛73

برای من چنین روایت شده که مهدی چهل سال زندگی می کند... سپس مردی از قحطان قیام می کند... سپس می میرد... سپس مردی از خاندان پیامبر(ص) قیام می کند. او مهدی و نیکو سیرت است و شهر قیصر را می گشاید. او آخرین امیر از امت محمد(ص) است. در زمان او دجال خروج می کند و عیسی(ع) از آسمان فرود می آید.

در این روایت پیش از ذکر خروج قحطانی به قیام مهدی اشاره شده است. اما به قرینۀ خروج دجال و نزول عیسی(ع)، مهدی پس از قحطانی همان امام مهدی(عج) است.

دسته سوم روایات اهل سنت، قیام قحطانی را هم زمان با امام مهدی(عج) می داند، از جمله از پیامبر اکرم(ص) روایت شده:

ما القحطانیّ بودن المهدیّ؛74

قحطانی بدون مهدی نخواهد بود.

بدون مهدی نبودن قحطانی ظهور در هم زمانی حیات این دو شخصیت دارد.

نیز از ارطاة چنین نقل شده است:

علی یَدَی ذلک الخلیفة الیمانیّ الذی تفتَحُ القسطنطنیة و رومیة علی یدیه یخرج الدجالُ فی زمانه و ینزل عیسی بنُ مریمَ فی زمانه؛75

خروج دجال و نزول عیسی(ع) در زمان آن فرمان روای یمانی است که استانبول و روم به دست او فتح می شود.

این روایت به دلیل روایات متعددی که بر نزول حضرت عیسی(ع) در زمان امام مهدی(عج) دلالت دارند، از هم زمانی خروج قحطانی و امام مهدی(عج) حکایت دارد.

دستۀچهارم روایات اهل سنت نیز بر اتحاد قحطانی و امام مهدی(عج) دلالت دارند.از ابن سیرین چنین روایت شده است:

القحطانیّ رجلٌ صالحٌ و هو الذی یُصَلّی خلفه عیسی و هو المهدیّ؛76

قحطانی مرد نیکوکاری است. او همان کسی است که عیسی(ع) پشت سرش نماز می گذارد. او همان مهدی است.

علاوه بر این که عمده این روایات از پیامبر اکرم(ص) نقل نشده اند، به لحاظ ضعف سند نیز برای ما حجت نیستند و آن چه امر را سهل می کند، وجود روایات اهل بیت علیهم السلام است که قیام قحطانی را از علائم ظهور و پیش از آن دانسته اند و این روایات معیاری برای انتخاب و گزینش روایات اهل سنّت اند.
مکان قیام یمانی

روایات متعددی، مکان قیام یمانی و محل پیدایش جنبش او را یمن دانسته اند که عبارت اند از:

امام باقر(ع) در پاسخ این سؤال که قائم شما چه زمانی قیام می کنند، فرمودند:

... و خروجُ السفیانیّ من الشام و الیمانیّ من الیمن و خسفٌ بالبیداء؛77

... هنگام خروج سفیانی از شام و خروج یمانی از یمن و فرو رفتن [سپاه سفیانی] در سرزمین بیداء.

از امام صادق(ع) نیز چنین روایت شده:

... و خروجُ السفیانیّ من الشام و الیمانیّ من الیمن و خسفٌ بالبیداء؛78

... هنگام خروج سفیانی از شام و خروج یمانی از یمن و فرو رفتن د رسرزمین بیداء.

آن حضرت در حدیث دیگری فرموده اند:

و خروجُ الیمانیّ من الیمن مع الرایات البیض؛79

قیام یمانی از یمن همراه با پرچم های سفید خواهد بود.

د رکتاب کمال الدین به تصحیح مرحوم غفاری نیز حدیثی از امام باقر(ع) به این صورت نقل شده است:

... و إن من علامات خروجه خروجُ السفیانیّ من الشام و خروجُ الیمانیُ [من الیمن] و منادٍ ینادی من السماء؛80

... و از نشانه های خروج امام مهدی(عج) خروج سفیانی از شام و خروج یمانی [از یمن] و ندا دهنده ای است که از آسمان ندا می دهد.

روایت دیگری که احتمالاً مضمون یاد شده را تأیید می کند، این حدیث امام باقر(ع) است:

... و خروجُ رجلٍ من وُلد عَمّی زیدٍ بالیمن؛81

... و قیام مردی از خاندان عمویم زید در یمن.

آن حضرت در حدیث دیگری فرموده اند:

... ثم یسیرُ الیهم منصورُ الیمانیّ من صنعاءَ بجنودهِ؛82

... سپس منصور یمانی همراه سپاهیانش به سوی آنها روانه می شود.

در هفتمین روایت، محل قیام شخصی که چشمان سفیانی را از کاسه در می آورد، صنعا معرفی شده است. از امام صادق(ع) روایت شده است:

أنّی یخرج ذلک و لمّا یخرج کاسر عَینَیه بصنعاءَ؛83

کجا و چگونه سفیانی خروج می کند در صورتی که آن کس که چشم او را از کاسه در می آورد، هنوز از صنعا خروج نکرده است.

همان طور که گذشت، شخصیت یاد شده به قرینه سایر روایاتی که از هم زمانی و در گیری یمانی با سفیانی یاد کرده اند، همان یمانی است. علاوه بر آن، برای تأیید این موضوع می توان از روایاتی که درمنابع اهل سنّت آمده و به خروج قحطانی از یمن تصریح کرده است نیز بهره برد.

برخی از نویسندگان بر این باورند که واژه «یمانی» به تنهایی علاوه بر دلالت بر انتسات این شخصیت به یمن، بر آغاز جنبش او از یمن نیز دلالت می کند. لذا هم چنان که بر اساس متفاهم عرفی قیام خراسانی به معنای قیام شخصی خراسانی از خراسان است، قیام یمانی نیز به معنای قیام مردی یمنی از یمن است.84

به تعبیر دیگر، اطلاق واژه یمانی به شخصیت مورد نظر صرفاً بیان تابعیت او نیست بلکه محل قیام او نیز هست. بر این اساس، از تمامی روایاتی که بر قیام یمانی دلالت داشتند، می توان به شروع قیام از یمن نیز پی برد.
یمانی درفش هدایت

با بررسی روایات نشانه های ظهور، به سادگی می توان این نکته را بر گرفت که در میان شخصیت های عصر پایانی غیبت نام دو شخصیت وجود دارد که هر دو پرچم دار تحولات وسیع اجتماعی اند. این دو شخصیت که در دو قطب مخالف با یک دیگر قرار دارند و یکی پرچم دار هدایت و فضیلت و دیگری پرچم دار انحراف و تباهی است،یمانی و سفیانی نام دارند؛ سفیانی مدیریت جریان انحطاط را بر عهده دارد و یمانی فرماندهی جریان فضیلت محور را. ابعاد مختلف شخصیت منفی سفیانی و حوادث مربوط به او را در جای خود باید جست وجو کرد. مثبت بودن شخصیت یمانی تا کنون به اثبات رسیده، اما بجاست به لحاظ اهمیت این موضوع در بخش مستقلی به آن پرداخته شود.

امام باقر(ع) در این باره فرموده اند:

... و لیس فی الرایات رایة أهدی من رایةِ الیمانیّ هی رایة هُدًی لأنه یدعو الی صاحبکم؛85

در میان پرچم ها پرچمی هدایت یافته تر از پرچم یمانی نیست او پرچم هدایت است، زیرا به سوی صاحب شما دعوت می کند.

از امام صادق(ع) نیز در حدیث معتبری چنین روایت شده:

فلیس فیها رایة بِأهدی من رایةِ الیمانیّ تهدی الی الحق؛86

در میان پرچم ها پرچمی هدایت یافته تر از پرچم یمانی نیست، او به حق دعوت می کند.

در روایت دیگری هشام بن سالم می گوید: چون طالب حق، قیام کرد به امام صادق(ع) عرض شد ما امیدواریم این شخص همان یمانی باشد. آن حضرت فرمودند:

لا الیمانیّ یَتوالی علیاً و هذا یَبرَأ منه؛87

خیر، یمانی از محبّان علی(ع) است ولی این شخص از علی(ع) برائت می جوید.

امام صادق(ع) در روایت دیگری فرموده اند:

... ثم یفوّضُ الملک بابنه سعیدٍ و یَأوی مکة و ینتظر ظهور قائمنا حتی یَتوفّی... و هما یرجعان الی الدنیا بدعاء قائمنا(عج)؛88

یمانی زمام داری را به فرزندش سعید می سپارد و در مکه به انتظار ظهور قائم ما اقامت می گزیند تا این که رحلت می کند... او و فرزندش به دعای قائم ما به دنیا باز خواهند گشت.

اصبغ بن نباته نیز از امام علی(ع) در خصوص شخصیت اصلاح گر یمانی چنین روایت می کند:

... إذا أقبَلت خیلُ الیَمَانیّ و الخراسانیّ یستبقان کأنهما فرَسَی رهانٍ شُعثٌ غبرٌ أصلابُ نواطی و أقداحٍ إذا نظرت أحدهم برجلِهِ باطنه فیقولُ لا خیرَ فی مَجلسنا بَعدَ یومنا هذا اللّهم فإنا التائبونَ و هم الأبدال الّذین وَصَفهُمُ الله فی کتابِهِ العزیز«أن الله یُحبُ التوابین و یُحبّ المتطهّرین»؛89

... در این هنگام سپاه یمانی و خراسانی نمایان می شوند. آنها سوار بر اسب تیرهایی محکم به دست در حالی که ژولیده موی، غبارآلود و قوی دل اند، مانند دو اسب مسابقه، بر یک دیگر پیشی می گیرند. چون به پاهای خود نگاه کنند، می گویند بعد از امروز خیری در نشستن ما نیست. بار خدایا ما به درگاه تو توبه می کنیم و اینها همان ابدالی هستند که خداوند در کتاب عزیزش آنها را چنین توصیف کرده است:«خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست می دارد».

تعبیراتی چون:«هی رایة الهدی»، «تهدی الی الحق»، «الیمانی یتوالی علیاً»، «هم الابدالُ و یرجعان الی الدنیا بدعاء قائمنا»، به وضوح بر شخصیت مثبت یمانی دلالت دارند.

در روایات اهل سنّت هم از یمانی به نیکی یاد شده است که می توان به این موارد اشاره کرد:

چون گروهی از اهل یمن بر پیامبر(ص) وارد شدند، آن حضرت فرمودند:

قومٌ رقیقة قلوبُهم راسخٌ ایمانهم و منهم المنصورُ یخرج فی سبعین الفاً یَنصُرُ خلفی و خلف وصیّی؛90

اهل یمن قلب هایی رقیق و ایمان هایی استوار دارند. منصور که با هفتاد هزار نفر قیام می کند و جانشین من و جانشین وصیّ مرا یاری می دهد از آنهاست.

آن حضرت در حدیث دیگری چنین فرموده اند:

یکون بعدَ الجبابرة رجلٌ من اهل بیتی یملأ الارضَ عدلاً ثم القحطانیّ بعدَه و الذی بعثنی بالحق ما هو دونه؛91

پس از ستم گران مردی از خاندان من خواهد بود که زمین را از عدل سرشار می کند و پس از او قحطانی خواهد بود. سوگند به آن که مرا به حق برانگیخت، او از نظر مقام و منزلت از مهدی(عج) کمتر نیست.

از کعب نیز چنین روایت شده است:

یکونُ بعدَ المهدیّ خلیفة من اهل الیمن من قحطان اخو المهدیّ فی دینه یَعمَل بعمله؛92

پس از مهدی فرمان روایی از اهل یمن از قحطان خواهد بود. او برادر مهدی در دین است و هم چون او رفتار می کند.

ارطاة نیز در این باره چنین می گوید:

... ثم یخرج رجلٌ من قحطان... علی سیرة المهدیّ؛93

... سپس مردی از قحطان قیام می کند... او طبق روش مهدی عمل می کند.

با توجه به مجموعه روایات یاد شده، در مثبت بودن شخصیت یمانی و نیز اصلاحی بودن جنبش وی نمی توان تردید کرد. تذکر این نکته ضروری است که در دو روایت اول (روایت امام باقر(ع) و امام صادق(ع)) پس از بیان قیام سفیانی، یمانی و خراسانی، پرچم یمانی هدایت یافته تر شمرده شده است. وصف هدایت یافته تر به یقین در قیاس یمانی با سفیانی نیست، زیرا به دلیل روایات متواتر، سفیانی شخصیتی منحرف است. بر این اساس، هدایت یافته تر بودن یمانی در قیاس با خراسانی خواهد بود. بر مثبت بودن شخصیت خراسانی علاوه بر این دو حدیث که پرچم او را پرچم هدایت معرفی کرده اند، می توان به روایت معتبر امام باقر(ع) نیز استدلال کرد. آن حضرت در این حدیث پس از بیان قتل و غارت کوفیان توسط سپاه سفیانی فرموده اند:

فبینا هم کذلک اذ أقبلت رایاتٌ من قِبَل خراسان و تطوی المنازل طیّاً حثیثاً و معهم نفرٌ من اصاب القائم؛94

در حالی که سپاه سفیانی مشغول قتل و غارت اهل کوفه است، به ناگاه پرچم هایی از سوی خراسان روی می آورند که به سرعت و شتایان منازل را می پیمایند. در میان آنان تعدادی از اصحاب امام مهدی(عج) نیز حضور دارند.

حضور اصحاب امام مهدی(عج) در میان سپاه خراسانی بهترین دلیل بر فضیلت محور بودن قیام خراسانی است، اما این سؤال وجود خواهد داشت که چرا پرچم یمانی درمقایسه با پرچم خراسانی هدایت یافته تر است؟ پاسخ های مختلفی به این سؤال داده شده است، از جمله یکی از نویسندگان در این باره می نویسد:

1. ممکن است انقلاب یمانی از این رو هدایت بخش تر به شمار آید که سیاست اجرایی آن قاطع باشد و نیروهای مخلص و مطیعی در اختیار داشته باشد و پیوسته رسیدگی شدید نسب به آنها کند... در حالی که ایرانیان بر اساس چنین سیاستی عمل نمی کنند، مسئول مقصّر یا خیانت کار به مصالح مسلمانان را در ملأ عام جهت عبرت دیگران مجازات نمی کنند، زیرا می ترسند این عمل باعث تضعیف دولت اسلامی که مظهر موجودیت اسلام است گردد.

2. احتمال دارد درفش یمانی از این جهت هدایت کننده تر باشد که در ارائه طرح جهانی اسلام رعایت عناوین ثانوی فراوان و ارزیابی ها و مفاهیم کنونی (و مقررات بین المللی) را نمی کند، در حالی که انقلاب اسلامی ایران معتقد و ملتزم به رعایت آنهاست.

3. آن چه به عنوان دلیل اساسی پسندیده می نماید این است که انقلاب یمانی اگر هدایت گری بیشتری دارد، به این دلیل است که مستقیماً از ره نمودهای حضرت مهدی(عج) برخوردار می گرددو جزو جدایی ناپذیر قلمرو و طرح نهضت آن حضرت به شمار می آید. هم چنین یمانی به دیدار آن حضرت نائل می شود و کسب شناخت و ره نمود می کند. اما در روایات انقلاب زمینه ساز ایرانیان بیش از ستایش رهبران آن، ستایش از عموم گردیده است.95 یکی از فضلای معاصر به سؤال پیشین این گونه پاسخ داده است:

4. دلیل این مطلب به قرینۀ روایات دیگر، این است که در میان سپاه خراسانی کسانی حضور دارند که معتقدند منصب امامت به نصب الهی نیست، بلکه این جایگاه برای کسی است که علناً سرپرستی امور مسلمین را به عهده بگیرد و در مسیر اصلاح آن بکوشد. این اندیشه د ر اصلاح روایات، اندیشۀ زیدی خوانده می شود. البته مقصود از واژه زیدی فرقۀ زیدیه نیست، بلکه معنای وصفی آن مراد است: یعنی کسانی که به اختصاص امامت به کسی که علناً سرپرستی مسلمین را به عهده بگیرد، اعتقاد دارند. به تعبیر دیگر، حسنی و خراسانی مبنای امامت را عهده داری علنی امور و پرداختن به اصلاح آن می داند، در حالی که یمانی اساس امامت را نص الهی بر امامان دوازده گانه و آخرین آنها امام مهدی(عج) می داند.96

فرضیه اول و دوم بر اساس تطبیق قیام خراسانی بر انقلاب اسلامی ایران و با توجه به شرایط فعلی نظام اسلامی ایران است. صرف نظر از مناقشاتی که در قضاوت های یاد شده درباده نظام اسلامی ایران وجود دارد، تطبیق جنبش خراسانی بر انقلاب اسلامی ایران قطعی نیست، و از این رو، نمی توان آن را مبنای تفسیر و توضیح روایات قرار داد.

فرضیه سوم و چهارم، فرضیه هایی هستند که برای اثبات آنها راهی جز استناد به روایات نیست، در حالی که روایات این موضوع، خالی از هر گونه اشاره به ارتباط ویژۀ یمانی با امام مهدی(عج) و یا وجود رگه های اندیشۀ زیری در میان سپاه خراسانی است.

نویسندۀ دیگری در پاسخ به سؤال پیشین می نویسد:

5. میان این دو جریانی که به سوی امام مهدی(عج) دعوت می کنند، تفاوت آشکاری وجود دارد. اولی که جنبش اصلاحی یمانی است، در حالی که از هر گونه شائبه سیاسی پیراسته است، به حق دعوت می کند. بنابراین، درفش هدایت و صلاح است، زیرا به شکل مستقیم و بر اساس اصلاح خواهی عقیدتی مردم را به سوی امام مهدی(عج) فرا می خواند. اما دیگری(درفش جوان خراسانی) آرمانی است که به مکتب اهل بیت، به شکل سیاسی- رقابتی دعوت می کند. این بدان معنا است که شاید خراسانی مردم را مستقیماً به سوی خود دعوت می کند، اما دعدت به خود را دعوت به سوی مکتب اهل بیتعلیهم السلام می شمارد و نصرت خود را نصرت آنها می داند، در حالی که یمانی بدون این که مردم را به سوی خود یا دیگری بخواند بر دعوت به سوی امام مهدی(عج) پای می فشارد. به تعبیر دیگر، انگیزۀ یمانی تنها یاری کردن امام مهدی(عج) است، بدون ملاحظات دیگری که به شکل غیر مستقیم به یاری کردن امام(ع) بیانجامد.97

6. به تحلیل پیشین می توان این تحلیل را افزود که اصولاً قیام های اصلاح طلبانه و جنبش های ارزشی در آغاز از نظر پای بندی به ارزش ها و آرمان ها در اوج هستند، اما با به باز نشستن انقلاب و فاصله گرفتن مسئولان و تودۀ مردم از شور و هیجان حاکم بر فضای دوران انقلاب از یک سو و دست رسی مهره های انقلاب به پست های حساس و کلیدی و در نتیجه سرازیر شدن امکانات مادی به سوی مدیران انقلابی از سوی دیگر و نفوذ نیروهای ناخالص در بدنه مدیریت انقلاب از دیگر سو،با گذر زمان اصول و آرمان های انقلاب در میان بخشی از مردم و شماری از مدیران انقلابی کم رنگ تر می شود. بنابراین، دلیل ضعف جنبش خراسانی در امر هدایت را می توان گذر زمان و طولانی بودن عمر انقلاب و عوارض ناشی از آن دانست. اما جنبش یمانی از آن جا که نزدیک ظهور شکل می گیرد و تا زمان ظهور فاصلۀ اندکی بیش ندارد، از لحاظ پای بندی به آرمان ها طلایی ترین دوران خود را طی می کند. به همین دلیل، در مقایسه با قیام خراسانی هدایت یافته تر خوانده شده است.

در پاسخ به این مطلب که در دو روایتی که بر هدایت یافته تر بودن قیام یمانی دلالت داشتند، قیام خراسانی و یمانی هم زمان دانسته شده است، پس عمر جنبش خراسانی را نمی توان طولانی تر از یمانی دانست، باید گفت: با توجه به سایر روایاتی که به وضعیت ایران پیش از ظهور پرداخته اند، به نظر می رسد قیام خراسانی یک حلقه از حلقه های مختلف جنبش ایرانیان است، نه این که لزوماً قیام آنها با خراسانی آغاز شود، اما در روایات برای قیام یمانی پیشینه ای ذکر نشده است. نکتۀ آخری که از روایات پیشین به دست می آید، وجوب اعانت و همراهی با یمانی است. امام باقر(ع) در ادامه روایت قبلی فرموده اند:

و إذا خرج الیمانیّ فانهَض إلیه فإن رایته رایةٌ هُدًی و لا یَحلّ لمسلم أن یلتوی علیه فمَن فعَل ذلک فهو من اهل النار لانه یدعو الی الحق و الی طریق مستقیم؛98

چون یمانی خروج کرد به سوی او بشتاب، زیرا پرچم او پرچم هدایت است و بر هیچ مسلمانی جایز نیست که با او مقابله نماید. پس هر کس چنین کند، او اهل آتش خواهد بود، زیرا او به حق و راه مستقیم فرا می خواند.

مطلب یاد شده گرچه تنها در یک روایت آمده است، اما از آن جا که روایات متعددی بر شخصیت مثبت و اصلاح طلبانۀ جنبش او دلالت داشتند، لزوم همکاری و مساعدت او بر اساس موازین دینی ثابت می شود و اثبات آن نیاز به روایت مستقلی ندارد. البته به نظر می رسد، جانبداری و حمایت از یمانی که وظیفۀ همۀ مؤمنان است. لزوماً به معنای پیوستن به یمانی و حضور در میان سپاهیان وی نیست، زیرا در روایات متعددی به مؤمنان سفارش شده است تا هنگام قیام سفیانی که با قیام یمانی هم زمان است، برای یاری امام مهدی(عج) به سوی مکه بشتابند، از جمله امام باقر(ع) در روایت معتبری فرموده اند:

کفی باسفیانیّ نقمة لکم من عدوّکم... من أراد منهم ان یخرجَ یخرج الی المدینة او الی مکة او الی بعض البلدان ثم قال: ما تصنعون بالمدینة و انما یَقصُرُ جیشُ الفاسق الیها و لکن علیکمم بمکة فانها مَجمَعُکم؛99

سفیانی برای عذات دشمنان شما بس است... شیعیانی که می خواهند از دست سفیانی بگریزند، به مدینه یا مکه یا دیگر شهرها بروند. سپس فرمودند: به مدینه نروید، زیرا سپاه مرد فاسق(سفیانی) به آن جا حمله خواهد کرد، بلکه بر شما باد مکه زیرا آن جا محل اجتماع شماست.

امام صارق(ع) نیز در حدیث معتبری فرمودند:    

یا سُدَیرُ ألزم بیتک و کُن حَلساً من احلاسه و اسکن ما سکن اللیل و النهارُ فإذا بَلغکَ أنّ السفیانیّ قد خرج فارحَل الینا و او علی رجلک؛100

ای سدیر از خانه ات بیرون نیا و چون گلیمی از گلیم های خانه باش و تا شب و روز آرام است تو نیز ساکت باش، همین که خبر قیام سفیانی به تو رسید، به سمت ما کوچ کن، گر چه با پای پیاده باشی.

بر این اساس، حمایت مادی و معنوی و تقویت و تأیید حرکت یمانی وظیفه همه مؤمنان است، لیکن پیوستن به یمانی را نمی توان وظیفۀ همۀ مومنان دانست، بلکه «این مسئولیت بر عهدۀ کسانی است که در مناطقی حضور دارند که حوزۀ فعالیت یمانی است».101 و البته از آن جا که اگر یمانی زمان ظهور را درک کند او نیز برای یاری امام مهدی(عج) به سمت مکه خواهد شتافت، مؤمنانی که در مناطق تحت نفوذ او حضور دارند، با پیرستم به یمانی و حرکت دسته جمعی برای یاری امام مهدی(عج) در مکه معظمه، هم وظیفه حرکت به سمت مکه برای یاری امام(ع) را انجام داده اند و هم مسئولیت حمایت از یمانی را.
سیر حرکت یمانی

سیر حرکت یمانی و فعالیت های او به صورت دقیق در روایات مربوط، منعکس نشده است. البته احتمال دارد که جزئیات این مسئله در کلمات پیشوایان معصوم بیان شده باشد، اما به دست ما نرسیده است. اما اگر محدود بودن روایات این موضوع، از نپرداختن پیشوایان دینی به آن سرچشمه می گیرد، احتمالاً این پنهان کاری، عمدی و به منظور پیش گیری از برنامه ریزی قبلی دشمنان برای مقابله با جنبش یمانی بوده است. از این رو، پیشوانان معصومعلیهم السلام کوشیده اند تا علاوه بر بیان اصل حادثه قیام یمانی – که کارکردهایی چون دلالت بر نزدیک بودن ظهور، ایجاد آمادگی در مؤمنان برای همراهی با یمانی و... دارد، از بیان جزئیات این رخداد مهم خودداری نمایند.

در عین حال، در روایات محدودی که البته به جز چند مورد در منابع اهل سنّت آمده و گاه سند آن معصوم نیز نمی رسد، به همین دلیل اعتماد پذیر نیستند، به چند بخش از این واقعه اشاره شده است، از جمله:

1. در گیری با سفیانی:

2. عبیر بن زراره می گوید: در محضر امام صادق(ع) از سفیانی سخن به میان آمد،آن حضرت فرمودند:    

أنّی یخرج ذلک و لمّا یخرج کاسرُ عَینیه بصنعاء؛102

کجا و چگونه خروج می کند در صورتی که آن کس که چشم او را از کاسه در می آورد، هنوز از صنعا خروج نکرده است.

از آن حضرت در روایت دیگری نقل شده است:

فینهضُ الیمانیّ لدفع شرّه فینهزم السفیانیّ بعد محارباتٍ عدیدةٍ و مُقاتلاتٍ شدیدةٍ فیتبعه الیمانیّ فتکثر الحروبُ و هزیمة السفیانی فیجده الیمانیّ فی نهر اللو مع ابنه فی الاُساری فیُقطّعُهما إرباً إرباً؛103

پس یمانی برای دفع شر سفیانی بپا خیزد و پس از جنگ های فراوان و درگیری های سخت سفیانی می گریزد. یمانی او را دنبال می کند و جنگ ها و گریختن سفیانی بسیار شود. پس یمانی، سفیانی و پسرش را نزد رود «لو» در میان اسیران می یابد و آنها را تکه تکه می کند.

ابن حماد نیز از امام باقر(ع) روایت کرده است:

اذا ظهر السفیانیّ علی الابقع و المنصور الیمانیّ...؛104

چون سفیانی بر ابقع و منصور یمانی پیروز شد... .

وی در حدیث دیگری از آن حضرت چنین نقل می کند:

ثم یسیرُ الیهم منصورُ الیمانیّ من صنعاءَ بجنوده... فیلتقی هو و الأخوص... فیکون بینهما قتالٌ شدیدٌ؛105

سپس منصور یمانی همراه با سپاهش از صنعا به سوی آنها روانه می شود... او با اخوص (سفیانی) ملاقات می کند... پس میانشان جنگ شدیدی رخ می دهد.

در میان چهار روایت یاد شده، دو روایت نخست که به ترتیب از کتاب الغیبة نعمانی و مختصر اثبات الرجعة در فضل بن شاذان است، در کارزار میان یمانی و سفیانی، یمانی را پیروز میدان معرفی کرده اند، اما دو حدیث دیگر که در کتاب الفتن ابن حماد نقل شده اند، سفیانی را به عنوان نیروی غالب یاد کرده اند. این تفاوت در قضاوت می تواند به این دلیل باشد که هر کدام ازاین روایات گزارش گر  

در گیری میان سفیانی و یمانی در منطقه ای خاص و یا زمانی خاص هستند. البته از دو روایت نخست استفاده می شود که یمانی مانعی جدی در برابر زیاده خواهی های سفیانی است. به هر تقدیر، به دلیل مناقشات سندی و محتوایی متعددی که در حدیث مختصر اثبات الرجعة وجود دارد نیز ضعف سند سایر روایات، این روایات برای ما اعتمادپذیر نیستند، اما با توجه به تقابل شدیدی که میان این دو شخصیت وجود دارد، به اندازه ای که هر یک از آنها در صدد شکست دادن جریانی است که دیگری برای حمایت از آن شکل گرفته است، و از سوی دیگر، با توجه به نزدیکی مناطق تحت نفوذ آنها، وجود درگیری میان این دو طبیعی و انگار نمی پذیرد؛ گر چه جرئیات آن اثبات پذیر نیست.

3.فتح روم، هند، استانبول...:

از ارطاة روایت شده است:

علی یَدَی ذلک الخلیفة الیمانیّ و فی ولایَته تُفتحُ رومیه؛106

در زمان حکومت فرمان روایی یمانی، روم به دست او فتح می شود.

هم چنین روایت شده؛

علی یَدَی ذلک الخلیفة الیمانیّ الذی تفتحُ القسطنطنیة و رومیة علی یدیه یخرج الدجالُ و فی زمانه ینزلُ عیسی بنُ مریم(ع) و علی یَدَیه تکونُ غزوةالهند؛107

دجال در زمان آن فرمان روای یمانی که استانبول و روم به دست او گشوده می شود، خروج می کند و جنگ هند را آغاز می کند و عیسی(ع) در زمان او از آسمان فرود می آید.

از کعب نیز چنین نقل شده است:

علی یَدَی ذلک الیمانیّ تکون مَلحَمَة عَکا؛108

حادثۀ بزرگ عکا به دست آن یمانی رخ خواهد داد.

صرف نظر از این که روایات یاد شده از معصوم نیستند و نمی توان به آنها اعتماد کرد، به نظر می رسد این روایات بر فرض صحت، گزارش کنندۀ فعالیت های یمانی پس از ظهور امام مهدی(عج) هستند، زیرا علاوه بر این که فتح مناطق یاد شده در روایات دیگر به امام مهدی(عج) نسبت داده شده است،109 انجام این کار مهم به نیرو و امکانات فراوانی نیاز دارد و التزام به فراهم شدن چنین نیرو و امکاناتی که بتوان به کمک آن چند کشور را فتح کرد، برای یک شخصیت ارزشی و اصلاح گر در عصر فتنه و انحراف آخرالزمان بسیار بعید است.

البته از مجموعه روایات مربوط به یمانی و به قرینۀ اهتمام و تأکید پیشوایان دینی بر طرح این موضوع می توان این نکته را دریافت که جنیش یمانی جنبشی ضعیف و محدود نیست، بلکه شعاع بسیاری از مناطق را در بر خواهد گرفت و در ایجاد فضای مناسبی برای ظهور و فعالیت های آغازین امام مهدی(عج) نقش تعیین کننده ای خواهد داشت.
نقش جنبش یمانی

در این باره که آیا قیام پیش از ظهور به شکست منتهی می گردد، یا تا زمان ظهور ادامه می یابد و آیا یمانی محضر مبارک امام مهدی(عج) را درک می کند یا خیر، به دلیل فقدان روایات معتبر، نمی توان قاطعانه قضاوت کرد. در عین حال، در میان احادیث اشاره هایی به اتصال نهضت یمانی به زمان ظهور و رسیدن یمانی به فیض درک محضر امام مهدی(عج) وجود دارد، از جمله آن که از امام علی(ع) روایت شده است:

... وَ تقبِلُ من شرقیّ الأرض غیرَ مُعلمَةٍ لیسَت بقطنٍ و لا کتانٍ وَ لا حریرٍ مَختومٌ فی رَأس القناة بخاتم السّیّد الأکبر یسُوقها رجُلٌ من آل محمّدٍ تظهرُ بالمشرق و توجَدُ ریحُها بالمُغرب کالمسک الأذفر یسیرُ الربعبُ أمامَهَا بشهرٍ حتی ینزلوا الکوفة طالبینَ بدماء آبائهم فبینما هم علی ذلک إذا أقبلت خیلُ الیمانیّ و الخراسانیّ... وَ یَخرجُ رَجلٌ من أهل نجرانَ یستجب للإمام فیکونُ أوّلَ النّصارَی إجابة؛110

پرچم هایی بی نشان از مشرق زمین نمودار می شود که نه از جنس پنبه است و نه از کتان و نه از حریر و بر آن مُهر سرور بزرگ حک شده است و مردی از خاندان پیامبر(ص) آن را حمل می کند. این پرچم ها در مشرق نمایان می شوند و عطر هم چون مشکشان در مغرب نیز به مشام می رسد تا این که برای خون خواهی پدران خویش در کوفه فرود می آیند. در این حال سپاه یمانی و خراسانی هویدا می شوند... مردی از اهل نجران از شهر خارج می شود و دعوت امام را اجابت می کند. او اولین فرد مسیحی است که به دعوت امام پاسخ مثبت می دهد.

پرچم اشاره شده در صدر این حدیث، پرچم امام مهدی(عج) است؛ به قرینۀ اوصافی که برای آن بیان می شود. افزون بر این،در ذیل روایت به پیوستن مردی از مسیحیان نجران به امام(ع) تصریح شده است. بنابراین بدون تردید شخصیت مورد نظر ما در این روایت کسی جز امام مهدی(عج) نیست و به تصریح این روایت یمانی در این زمان حضور دارد.

از پیامبر اکرم(ص) نیز در وصف اهل یمن چنین روایت شده است:

منهم المنصورُ یخرج فی سبعین الفاً ینصُرُ خلفی و خلف وصیّی؛111

منصوری که با هفتاد هزار نفر قیام می کند و جانشین من و وصی مرا یاری می دهد از آنهاست.

نصرت یک شخص، گرچه می تواند به شکل زمینه سازی و یا تلاش در راه تحقق آرمان های او و غیره باشد که در این صورت «ناصر» و «منصور» می توانند در دو افق زمانی مختلف حضور داشته باشند، اما به نظر می رسد ظهور عرفی جملۀ «ینصر خلفی و خلف وصیی» این است که یمانی، امام مهدی(عج) را درک می کند و در رکاب آن حضرت برای تحقق منویات امام(ع) تلاش می کند.

حذیفه نیز در روایتی، به رسیدن سپاه هفتادهزار نفری یاد شده به محضر امام مهدی(عج) تصریح کرده است:

... و یَبعثُ إمامُهم الی الیمن أعینونی فیُقبلُ سبعونَ الفاً من الیمن علی قلائص عدنٍ حمائلُ سیوفهم المَسَدُ و یقولون نحن عبادُالله حقاً حقاً لا نرید عطاءً و لا رزقاً حتّی یأتوا المهدیّ بعمق انطاکیة؛112

امام مسلمین از اهل یمن در خواست کمک می کند. هفتاد هزار نفر از جانب یمن از سوی رودهای عدن در حالی که بند شمشیرشان از لیف است به سمت او حرکت می کنند. آنها در حالی که این زمزمه بر لبانشان نقش بسته «ما حقیقتا بندگان خداییم و از او مزد و رزقی طلب نمی کنیم» در ژرفای انطاکیه به مهدی(عج) می پیوندند.

علاوه بر این، برای تأیید دیدگاه یاد شده می توان به روایاتی که بر هم زمانی قیام قحطانی با ظهور امام مهدی(عج) دلالت میکردند و نیز روایات فتوحات یمانی تمسک جست.113

البته در برابر روایات قبلی تنها یک روایت وجود دارد که بر اساس آن یمانی پیش از ظهور امام مهدی(عج) از دنیا رحلت می کند. این روایت از کتاب مختصر اثبات الرجعة است و علاوه بر ضعف سند محتوای آن از جهات متعددی با مجموعه های مختلفی از احادیث، هم خوانی ندارد، لذا به محتوای آن نمی توان اعتماد کرد. روایت یاد شده از امام صادق(ع) است که می فرماید:

ثم یعیش الیمانیّ فی سلطنته فارغاً من الأعداء ثلاثین سَنَة ثم یُفوّضُ الملک بابنه السعید و یأوی مکة و ینتظر ظهورَ قائمنا(ع) حتی یَتوفی... و هما یَرجعان الی الدنیا بدعاء قائمنا(ع)؛114

پس یمانی فارغ از دشمنان به مدت سی سال حکومت می کند و پس از آن حکومت را به فرزندش سعید واگذار می نماید و در مکه سکنا می گزیند و منتظر ظهور قائم ما می ماند تا این که از دنیا رحلت می کند... و آن دو (یمانی و فرزندش) به دعای قائم ما به دنیا باز خواهند گشت.
معیارهای تشخیص یمانی

آن چه گذشت، تصویری از شخصیت یمانی و حوادث پیرامونی او بود که با رعایت موازین علمی و بر اساس روایات پیشوایان دینی ترسیم شد. آخرین نکته مهمی که تذکر آن ضروری می نماید، تبیین معیارهایی است که به کمک آن می توان یمانی واقعی را از مدعیان دروغین شناسایی کرد. بی گمان، زمانی می توان به هدفی که پیشوایان دینی از طرح این موضوع داشته اند دست یافت که یمانی های دروغین نتوانند خود را به نام یمانی واقعی قالب کنند و این مهم تنها در سایۀ وجود معیارهای عینی برای تشخیص یمانی واقعی حاصل خواهد شد. پیش از بیان معیارهای یاد شده باید توجه داشت که علائم ظهور، از جمله یمانی، نشانه های ظهورند که به کمک آنها می توان به نزدیک شدن ظهور پی برد و مدعیان دروغین مهدویت را شناسایی کرد و بی تردید چیزی می تواند علامت و وسیلۀ شناسایی باشد که خود قابل شناسایی باشد. در صورتی که نشانه های ظهور قابل تشخیص نباشند، قرار دادن آنها به عنوان علامت، لغو و بی ثمر خواهد بود. بر این اساس، گرچه در تعیین مصداق همواره دغدغۀ احتمال اشتباه و عواقب زیان باری هم چون سست شدن باور مردم به تمامی علائم ظهور و بلکه اصل وجود امام مهدی(عج) وجود دارد، وجود این آسیب ها و مانند آن که با دقت و پرهیز از قضاوت های عجولانه و با دقت کامل در تعیین مصداق قابل پیش گیری است، هرگز نمی تواند دلیل انکار اصل مسئله شود- گرچه ممکن است معیارهایی که به دست ما رسیده است نیز برای این مهم کافی نباشد. به هر تقدیر معیارهایی که در روایات آمده اند، بدین قرارند:

1.    قیام یمانی از سرزمین یمن آغاز خواهد شد.

2.    این جنبش با خروج سفیانی در شام هم زمان خواهد بود. بر این اساس، قیامی که آغازش از یمن باشد و یا با خروج سفیانی هم زمان نباشد، قطعاً قیام یمانی نیست.

علاوه بر این دو ویژگی ملموس که برای همگان به سادگی قابل شناسایی است، ویژگی دیگری نیز برای تشخیص یمانی می توان ارائه کرد که به کارگیری آن علاوه بر دقت، به گذر زمان هم نیازمند است: یمانی واقعی، فضیلت گرا و ارزش محور است. این شاخصه نیز می تواند معیار مناسبی برای شناسایی یمانی واقعی باشد. بی گمان بر اساس این معیار وجود رگه های انحرافی هم چون فاصله گرفتن از معیارهای دینی، انحراف از مسیر عدالت، سوء استفاده از امکانات و ... در کسی که خود را یمانی می خواند، بهترین گواه بر دروغ گو بودن اوست. البته از آن جا که عموماً رهبران حرکت های اجتماعی در آغاز تصویر مطلوبی از خود به نمایش می گذارند، ارزیابی دقیق شخصیت آنها در کوتاه مدت امکان پذیر نیست، لیکن با دقت در سخن رانی ها، واکنش ها و موضع گیری های آنان در دراز مدت می توان با حدودی از چهرۀ واقعی آنان پرده بر گرفت.

معیارهای یاد شده علاوه بر این که از جنبه سلبی آن مفید بوده و می توان با توجه به آنها مدعیان دروغین را شناسایی کرد؛ اگر برای تعیین دقیق مصداق یمانی واقعی کافی نباشد، دست کم به کمک آنها می توان به تشخیص یمانی واقعی نزدیک تر شد.
ره یافت ها

1. تعطیلی احکام و آداب دینی، فاصله گرفتن انسان ها از ارزش های اخلاقی و انسانی، گسترش تباهی و ... از شاخصه های عصر آخرالزمان است. افزون بر این که آدمی مظاهر این واقعیت را همه روزه در محیط پیرامون خود و جهانی که در آن زندگی می کند، مشاهده می نماید، پیشوایان دینی نیز مکرراً از تحقق این واقعیت خبر داده اند و شاید تعبیر پر شدن دنیا از ظلم و ستم که در روایات متواتری آمده، جامع ترین بیان در تبیین وضعیت اسفبار دنیای آخرالزمان باشد.

واقعیت یاد شده این تلقی را درعده ای به وجود آورده است که زیستن با فساد و کژی و خو گرفتن با تباهی های دنیای آخرالزمان یک واقعیت اجتناب ناپذیر است و در این شرایط سالم زیستن و پاک زندگی کردن و در محیط پیرامون خود تأثیر مثبت گذاردن غیر ممکن است. وجود شخصیت های صالح و پاک نهادی هم چون یمانی که نه تنها در برابر فشار محیط پیرامون خود سر تسلیم خم نکرده، بلکه مسیر سعادت را پیموده و پرچم دار جنبش اجتماعی فضیلت محور هستند، بهترین گواه بر بطلان تلقی یاد شده است.

2. دومین پیام جنبش یمانی، بطلان اندیشه انتظار منفی است؛ اندیشه ای که انتظار را به سکوت، سکون، کنار آمدن با بدی ها و بلکه دامن زدن به آنها تفسیر می کند و به گمان خود اینها زمینه ساز ظهورند.

جنبش یمانی که دعوت کننده و زمینه ساز ظهور مهدی(عج) است، به ما می آموزد که زمینه سازی به معنای ایجاد فضای سالم برای ظهور است و این جز با همت و تلاش را برای گسترش ارزش ها به دست نمی آید و از همین رو، یمانی خود در این مسیر گام می نهد و شایستۀ تکریم و تجلیل امامان معصومعلیهم السلاممی شود.

3. سومین درسی که از قیام یمانی می توان بر گرفت، این است که در اندیشۀ پیشوایان معصوم علیهم السلام نه تنها اصلاح فردی در عصر غیبت مطلوب است بلکه جنبش های اجتماعی سالم نیز در خور تکریم و حمایت اند. بی گمان جانبداری امامان معصوم علیهم السلام از حرکت یمانی را نمی توان به دلیل وجود خصوصیتی ناشناخته در یمانی و در نتیجه انحصار این حمایت در شخص یمانی دانست، زیرا تعبیراتی چون «لأنه یدعوا الی صاحبکم» ،« لانه یدعوا الی الحقّ و الی طریقٍ مستقیم» و «تهدی الی الحقّ» که در مقام تجلیل از این جنبش در احادیث آمده است، نشان از آن دارد که حمایت پیشوایان معصوم از جنبش یمانی به دلیل دعوت به امام مهدی(عج) و بر حق و صراط مستقیم بودن اوست. از این رو، هر قیامی که به انگیزه زمینه سازی برای ظهور امام مهدی(عج) شکل بگیرد و بر اساس معیارهای دینی به حق و حقیقت فراخواند، شایسته تکریم سزاوار حمایت خواهد بود.    
پی نوشت ها:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة،ج2، ص541،باب50، ح2.
2. شیخ کلینی، روضة الکافی، ص63، ح27.
3. احمد بن حنبل، المسند، ج5، ص235.
4. نعمانی، الغیبة، ص58، باب2، ح1.
5. روضة الکافی، ص183، ح285، (سند این روایت به صورت زیر است: محمد بن یحیی، عن احمد بن محمد، عن بن محبوب، عن یعقوب السراج. درباره وثاقت محمد بن یحیی نک: نجاشی،رجال،ص353. درباره وثاقت احمد بن محمد نک: همان،ص82. درباره وثاقت ابن محبوب نک: شیخ طوسی، رجال،ص334. درباره وثاقت یعقوب السراج نک: نجاشی، رجال،ص451).
6. مسعودی، التنبیه و الاشراف، ص271.
7. فخر رازی، المحصول،ج4، ص348.
8. صحیح بخاری،ج4، ص159.
9. تاریخ، ج4، ص148.
10. همان، ج6، ص250.
11. روزنامه جمهوری اسلامی، 25/3/1383.
12. سایت شریف نیوز، 12/9/1384.
13. همان، 10/2/1384.
14. کمال الدین، ج2، ص649، باب57، ح1.
15. نعمانی، الغیبة، ص357، باب14، ح11، (این حدیث ضعیف است به دلیل وجود عبیدالله بن موسی و...) نک: علی نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج5، ص196.
16. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج52، ص233، باب25، ح98.
17. شیخ حرّ عاملی، اثبات الهداة، ج3، ص735، باب34، فصل9، ح99.
18. کمال الدین، ج2، ص650، باب57،ح7.(سند این حدیث به این صورت است:
محمد بن الحسن، عن الحسین بن الحسن بن ابان، عن الحسین بن سعید، عن محمد ابی عمیر، عن عمر بن حنظلة.
درباره وثافت محمد بن حسن نک: رجال نجاسی، ص383؛
درباره وثاقت حسین بن حسن نک: ابن داود حلی، رجال، ص270؛
درباره وثاقت حسین بن سعید نک: مستدرکات علم رجال الحدیث، ج3، ص133؛
درباره وثاقت محمد بن ابی عمیر نک: شیخ طوسی، الفهرست، ص404؛
درباره وثاقت عمر بن حنظلة نک: شهید ثانی، مسالک الافهام، ج7، ص442؛
امام خمینی، کتاب البیع،ج2، ص476).
19. روضة الکافی، ص245، ح438،(سند این روایت به این صورت است:
محمد بن یحیی، عن احمد بن محمد بن عیسی، عن علی بن الحکم، عن ابن ایوب الخزاز، عن عمر بن حنظلة.
درباره وثاقت محمد بن یحیی نک: رجال نجاشی،ص353؛
درباره وثاقت احمد بن محمد نک: همان،ص82؛
درباره وثاقت علی بن حکم نک: الفهرست،ص263؛
درباره وثاقت ابن ایوب خزاز نک: رجال نجاسی،ص20؛
درباره وثاقت عمر بن حنظلة نک: مسالک الافهام، ج7، ص442، کتاب البیع، ج2، ص476).
20. نعمانی، الغیبة، ص356، ب14، ح9.(این روایت مرسله است).
21. ابن داوود حلی، رجال، ص270.
22. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج6، ص231، ج7، ص95.
23. مجمد جواهری، المفید فی معجم رجال الحدیث، ص ب.
24. ابو القاسم خویی، کتاب الطهارة، ج2، ص106.
25. نعمانی، الغیبة، ص417، باب18، ح2.
26. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص371.
27. نعمانی،الغیبة، ص363، باب14، ح15؛ کمال الدین،ج2، ص652، باب57، ح14.
28. خوانساری، منیة الطالب (تقریرات درس محقق نائینی) ج3، ص363.
29. محمد حسن نجفی، جواهر الکلام،ج2،ص338.
30. بحار الانوار،ج51،ص162.
31.صحیح بخاری،ج4، ص159.
32. ابن حجر عسقلانی، فتح الباری،ج6، ص397.
33. همان، ج13، ص67.
34. التنبیه و الاشراف، ص271.
35.کمال الدین، ج1، ص331، باب32، ح16.
36. علی کورانی، معجم احادیث الامام المهدی(عج)، ج3، ص257.
37. همان،ص276.
38. نعمانی، الغیبة، ص58، باب2، ح1.
39. نعیم بن حماد، الفتن، ص66.
40. صحیح بخاری، ج4، ص159.
41. الفتن، ص253.
42. ابن منظور، لسان العرب، ج1، ص587.
43. فخر الدین طریحی، مجمع البحرین، ج3، ص147.
44. فتح الباری، ج6، ص397.
45. الفتن، ص245.
46. مناوی، فیض القدیر، ج4، ص167.
47. معجم احادیث الامام المهدی(عج)، ج1، ص484.
48. همان، ص299؛ محمد علی حلو، الیمانی رایة هدی، ص29.
49. فضل بن شاذان، مختصر اثبات الرجعة، (به نقل از: مجله تراثنا، سال دوم، شماره4، ص455).
50. نعمانی، الغیبة، ص392، باب14،ح67؛ معجم احادیث الامام المهدی(عج)، ج3، ص271.
51. نعمانی، الغیبة، ص423، باب18، ح14؛ همان، ص416، باب18،ح1؛ همان، باب 18، ح3؛ کمال الدین، ص651، باب57،ح11.
52. روضة الکافی، ص211، ح383؛ نعمانی، الغیبة، ص391، باب14، ح67.
53. نعمانی، الغیبة، ص423، باب18، ح15.
54. همان، ص388، باب14، ح60.
55. معجم احادیث الامام المهدی(عج)، ج3، ص275.
56. هتمان، ص276.
57. نعمانی، الغیبة، ص392، باب14، ح67.(سند این حدیث به این صورت است:
اخبرنا احمد بن سعیدی عن هولاء الرجال الاربعة (محمد بن المفضل و سعدان بن اسحاق بن سعید و احمد بن الحسین بن عبدالملک و محمد بن احمد بن الحسن) عن ابن محبوب و اخبرنا محمد بن یعقوب الکلینی قال: حدثنی علی بن ابراهیم بن هاشم عن ابیه قال: و حدثنی محمد بن عمران قال: حدثنا احمد بن محمد بن عیسی قال: و حدثنی علی بن محمد و غیره عن سهل بن زیاد جمیعاً عن الحسن بن محبوب و حدثنا عبد الواحد بن عبدالله الموصلی عن ابی علی احمد بن محمد بن ابی ناشر عن احمد بن هلال عن الحسن بن محبوب عن عمروبن ابی المقدام عن جابر بن زید الجعفی.
درباره وثاقت احمد بن محمد نک: الفهرست،ص68؛
درباره وثاقت احمد بن حسین بن عبدالملک نک: همان،ص58؛
درباره وثاقت حسن بن محبوب نک: رجال طوسی، ص334؛
درباره وثاقت عمر بن ابی مقدام نک: معجم رجال الحدیث،ج14،ص82؛
درباره وثاقت جابر بن یزید نک: همان، ج4، ص344).
58. الفتن، ص237.
59. نعمانی، الغیبة، ص361،باب14،ح13.(سند این روایت به این صورت است:
اخبرنا احمد بن محمد سعید، عن احمد بن یوسف بن یعقوب، عن اسماعیل بن مهران، عن الحسن بن علی بن ابی حمزة عن ابیه و وهیب به حفص عن ابی بصیر.
درباره وثاقت احمد بن محمد بن سعید نک: الفهرست، ص68؛
درباره وثاقت احمد بن یوسف نک: معجم رجال الحدیث، ج3،ص163؛
درباره وثاقت اسماعیل بن مهران نک: رجال نجاشی، ص26؛
درباره ضعف حسن بن علی بن ابی حمزه نک: معجم رجال الحدیث، ج6،ص19؛
درباره وثاقت وهیب بن حفص نک: رجال نجاشی، ص431؛
درباره وثاقت ابی بصیر نک: همان، ص441).
60.مختصر اثبات الرجعة، (به نقل از مجله تراثنا، سال دوم، شماره4، ص455).
(سند این روایت به این صورت است:
حدثنا محمد بن ابی عمیر، قال حدثنا جمیل بن دراج، قال  حدثنا زرارة ابن اعین.
درباره وثاقت محمد بن ابی عمیر نک: الفهرست، ص404؛
درباره وثاقت جمیل بن دراج نک: رجال نجاشن، ص126
درباره وثاقت زرارة، نک: همان، ص175).
61. شیخ طوسی، الغیبة، ص446. (سند این روایت به این صورت است:محمد بن ابی عمیر، عن سیف بن عمیرة، عم بکر بن محمد الازدی.
درباره وثاقت محمد بن ابی عمیر نک: الفهرست، ص404؛
درباره وثاقت سیف بن عمیره نک: رجال نجاشی، ص189؛
درباره وثاقت بکر بن محمد نک: همان، ص108).
62. درباره وثاقت محمد بن حسن نک: شیخ طوسی، رجال، ص439.
63. درباره وثاقت احمد بن ادریس نک: الفهرست، ص64.
64. درباره وثاقت محمد بن علی بن قتیبه نک: محمد تقی شوشتری، قاموس الرجال، ج7، ص571.
65. درباره وثاقت فضل بن شاذان نک: رجال نجاشی، ص307.
66. الفهرست، ص363.
67. کمال الدین،ج2، ص650، باب57، ح5.(سند این روایت به این صورت است:
حدثنا محمد بن الحسین بن احمد بن الولید، عن الحسین بن الحسن بن ابان، عن الحسین بن سعید، عن صفوان بن یحیی، عن عیسی بن اعین، عم المعلی بن خنیس.
درباره وثاقت محمد بن حسن نک: رجال نجاشی، ص383؛
درباره وثاقت حسین بن حسن نک: معجم رجال الحدیث، ج6، ص231؛
درباره وثاقت حسین بن سعیدنک: مستدرکات علم رجال الحدیث، ج3، ص133؛
درباره وثاقت صفوان بن یحیی نک: رجال نجاشی، ص197؛
درباره وثاقت عیسی بن اعین نک: همان، ص296؛
درباره وثاقت معلی بن خنیس نک: معجم رجال الحدیث، ج19، ص268).
68. شیخ طوسی، الغیبة، ص447.
69. نعمانی، الغیبة، ص361، باب14، ح13.
70. بحار الانوار، ج52، ص274.
71. نعمانی، الغیبة، ص392، باب14، ح67.(درباره وثاقت این حدیث نک: مقاله حاضر ص26).
72. الفتن، ص67.
73. همان، ص248.
74. همان، ص237.
75. همان،ص250.
76. معجم احادیث الامام المهدی(عج)، ج1، ص299.
77. همان، ج3، ص494.
78. کمال الدین، ج1، ص331، باب32، ح16.
79. مختصر اثبات الرجعه،(به نقل از مجله تراثنا، سال دوم، شماره4، ص455).
80. کمال الدین، ج1، ص328، باب32، ح7.
81. سید بن طاوس، فلاح السائل،ص171.
82. الفتن،ص174.
83. نعمانی، الغیبة، ص388، باب14، ح60.
84. محمد سند، فقه علائم الظهور، ص29-28.
85. نعمانی، الغیبة،ص361، باب14، ح13.
86. شیخ طوسی، الغیبة، ص446.(درباره اعتبار این حدیث نک: مقاله حاضر، ص27).
87. شیخ طوسی، الامالی، ص661.
88. مختصر اثتاب الرجعة، (به نقل از مجله تراثنا، سال دوم، شماره چهارم، ص455).
89. بحار الانوار، ج52، ص274.
90. نعمانی الغیبة، ص58، باب2، ح1.
91. الفتن،ص67.
92. همان، ص245.
93. همان، ص248.
94. نعمانی، الغیبة، ص392، باب14، ح67.(درباره اعتبار این حدیث نک: مقاله حاضر، ص26).
95. علی کورانی، عصر ظهور، ص161-160.
96. فقه علائم الظهور،ص27.
97. الیمانی رایةلهدی،ص56.
98. نعمانی، الغیبة، ص361، باب14، ح13.
99. همان، ص417، باب18، ح3.(سند این روایت به این صورت است:
حدثنا احمد بن محمد بن سعید، عن علی بن الحسن التیملی، عن الحسن بن محبوب، عن ابی ایوب الخزاز، عن محمد بن مسلم.
درباره وثاقت احمد بن محمد بن سعید نک: الفهرست، ص67؛
درباره وثاقت علی بن حسن نک: رجال نجاشی،ص257؛
درباره وثاقت حسن بن محبوب نک: رجال طوسی،ص334؛
درباره وثاقت ابو ایوب خزاز نک: رجال نجاشی، ص20؛
درباره وثاقت محمد بن مسلم نک: همان،ص323).
100. روضة الکافی،ص211، ح383.(سند این روایت به این صورت است:
عدة من اصحابنا، عن احمد بن محمد، عن عثمان بن عیسی، عن بکر بن محمد، عن سدیر.
درباره وثاقت محمد بن یحیی العطار نک: رجال نجاشی، ص353؛
درباره وثاقت احمد بن محمد نک: همان،ص82؛
درباره وثاقت عثمان بن عیسی نک: معجم رجال الحدیث، ج12، ص132؛
درباره وثاقت بکر بن محمد نک: رجال نجاشی، ص108؛
درباره سدیر نک: معجم رجال الحدیث، ح9، ص39).
101. فقه علائم الظهور، ص28.
102. نعمانی، الغیبة، ص388، باب14، ح60.
103. مختصر اثبات الرجعة، (به نقل از مجله تراثنا، سال دوم، شماره چهارم، ص455).
104. معجم احادیث الامام المهدی(عج)،ج3، ص275.
105. همان، ص276.
106. الفتن، ص238.
107. همان، ص250.
108. همان، ص237.
109. معجم احادیث الامام مهدی(عج)، ج1، ص295؛ همان، ج2، ص158؛ همان، ج3، ص124.
110. بحار الانوار، ج52، ص274.
111. نعمانی، الغیبة، ص58، باب2، ح1.
112. معجم احادیث الامام مهدی(عج)، ج1، ص357.
113. نک: مقاله حاضر، ص26و38.
114. مختصر اثبات الرجعة.(به نقل از مجله تراثنا، سال دوم، شماره چهارم، ص455).

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: